چالش‌ «بازرسی‌ها» در اجرای برجام

سرانجام پس از گفت‌وگوهای طولانی، ایران و کشورهای 1+5 در وین بر سر سازوکاری از نظارت‌های آژانس انرژی اتمی به توافق رسیدند.

در بند 13 برجام در این باره تصریح شده است: ایران، منطبق با اختیارات مربوط‏ رئیس‌جمهور و مجلس (پارلمان)، وفق ماده ۱۷ (ب) پروتکل الحاقی به موافقت‌نامه جامع پادمان خود، این پروتکل را به صورت موقتی اجرا و اقدام به تصویب آن در چارچوب زمانی پیش‌بینی شده در پیوست ۵ کرده، و کد 1.3 اصلاحی ترتیبات فرعی بر موافقت‌نامه پادمان خود را به طور کامل اجرا خواهد کرد.

همچنین براساس بند 15 همین موافقت‌نامه، «ایران به آژانس اجازه خواهد داد که بر اجرای اقدامات داوطلبانه فوق‌الذکر برای دوره‌های زمانی مربوط و نیز اجرای تدابیر شفافیت‌ساز به شرح مندرج در این برجام و پیوست‌های آن نظارت کند.

این اقدامات شامل حضور بلندمدت آژانس در ایران؛ نظارت آژانس بر کنسانتره سنگ معدن اورانیوم تولیدی توسط ایران در همه کارخانه‌های تغلیظ سنگ معدن اورانیوم به مدت ۲۵سال؛ نظارت و مراقبت در مورد روتورزها و بیلوزهای سانتریفیوژ به مدت ۲۰سال؛ استفاده از فناوری‌های مدرن تائیدشده و گواهی شده توسط آژانس از جمله دستگاه سنجش میزان غنی‏ سازی به صورت مستقیم، و مهر و موم‌های الکترونیک؛ و یک سازوکار قابل اتکا برای اطمینان از رفع سریع نگرانی‌های آژانس در زمینه دسترسی به مدت ۱۵سال، به شرح مندرج در پیوست یک.

به این ترتیب ایران و 1+5 در برجام، داوری نسبت به اجرای تعهدات هسته‌ای کشورمان و نیز نظارت بر توسعه برنامه هسته‌ای ایران را به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی سپردند و این نقش را قطعنامه 2231 شورای امنیت نیز اینچنین تائید کرد: قویا از نقش اساسی و مستقل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در راستی آزمایی پیروی از توافقات پادمان‌ها از جمله عدم انحراف مواد هسته‌ای اعلام شده به سمت مقاصد اعلام نشده و نبود مواد هسته‌ای اعلام‌ نشده و فعالیت‌های هسته‌ای اعلام نشده و در این چارچوب، در تضمین صرفا صلح‌آمیز بودن ماهیت برنامه هسته‌ای ایران از جمله از طریق اجرای چارچوب همکاری توافق شده میان ایران و آژانس در 11 نوامبر 2013 و نقشه راه شفاف‌سازی و روشن کردن مسائل گذشته و حال باقیمانده، حمایت می‌کند و نقش مهم آژانس را در حمایت از اجرای کامل طرح جامع مشترک اقدام به رسمیت می‌شناسد.

روایت‌ مذاکره‌کنندگان از بازرسی‌های هسته‌ای

آنچه در این خصوص دغدغه‌ای برای تهران به‌شمار می‌رود، سابقه آژانس در نظارت‌های هسته‌ای است البته اعضای تیم مذاکره‌کننده کشورمان برای رفع این نگرانی‌ها پاسخ‌هایی داده‌اند و به‌عنوان مثال علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران یکشنبه‌شب در برنامه‌ای تلویزیونی درباره بازرسی از مراکز نظامی گفت: آنها به این راحتی نمی‌توانند از مراکز نظامی ما بازرسی کنند زیرا در پروتکل الحاقی این گونه نیست که آنها هر وقت اراده کردند، بتوانند از مراکز نظامی ما بازرسی کنند بلکه تقاضای بازرسی آنها باید مستند باشد و ما هم می‌توانیم این تقاضای آنها را رد کنیم.

پیش از او، سید عباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد کشورمان هم بر حل‌شدن موضوع بازرسی از مراکز نظامی تاکید کرده و گفته بود: آنچه... مطرح است... دسترسی‌هایی است که در چارچوب پروتکل الحاقی داده می‌شود و چیزی فراتر از آنچه آژانس با بقیه کشورها اجرا می‌کند، مد نظر نبوده و نیست. عراقچی بعد از جمع‌بندی مذاکرات وین در تشریح برنامه جامع اقدام مشترک تاکید کرد هیچ گونه دسترسی به مراکز نظامی در دستور کار نیست.

شفیعی: اسرار نظامی ایران دست‌نخورده باقی می‌ماند

با استناد به همین توضیحات است که نوذر شفیعی، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با نگاهی مثبت به بازرسی‌های تصریح شده در متن برنامه اقدام مشترک (برجام) نگریسته و در این ارتباط به «جام‌جم» می‌گوید: «درباره بازرسی‌هایی که در برجام بر آن تاکید شده، اعضای تیم مذاکره‌کننده که در جلسات حضور داشته و صورتجلسات را می‌دانند، بهتر می‌توانند شرایط را تبیین کنند بنابراین چنان‌که در متن برجام آمده و مقامات مذاکره‌کننده کشورمان نیز تشریح کرده‌اند، در این گفت‌وگوها مکانیسم‌هایی طراحی شده که انجام بازرسی‌ها را با شرایط خاصی مواجه می‌کند».

وی در این ارتباط توضیح می‌دهد: «این به آن معناست که هرچند آژانس قادر خواهد بود بازرسی‌های خود را انجام دهد، ولی غیرممکن است که در جریان این بازرسی‌ها به هرجایی دسترسی داشته باشد.»

او با استناد به اظهارات سیدعباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه و مذاکره‌کننده ارشد کشورمان در جریان گفت‌وگوهای هسته‌ای تاکید می‌کند: «چنان‌که گفته شده، مکانیسم‌های مربوط به بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با مقامات نظامی کشورمان مطرح شده و از این بابت جای نگرانی نیست و خیالمان راحت است که اسرار نظامی ایران دست‌نخورده باقی می‌ماند.» شفیعی البته تاکید می‌کند که هنوز در این رابطه کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس جمع‌بندی خاصی نداشته و نمایندگان به بررسی جزئیات برجام ادامه می‌دهند.

با وجود این برخی منتقدان بر این باورند که ممکن است قرائت آمریکایی از پروتکل الحاقی، راه را برای امکان تسلط بازرسان بر مراکز نظامی کشورمان باز بگذارد. هر چند در بیانیه‌ای که وزارت امور خارجه کشورمان بلافاصله پس از صدور قطعنامه 2231 صادر کرد، آمده است: ... از آنجا که هرگز هیچ‌گونه فعالیت هسته‌ای در هیچ یک از تاسیسات نظامی وجود نداشته و نخواهد داشت، جمهوری اسلامی ایران اطمینان دارد چنین تاسیساتی موضوع درخواست بازرسی نخواهند بود... ولی عطش واشنگتن برای محدودسازی برنامه‌های دفاعی تهران چنان‌که از اظهارات مقامات این کشور پیداست، همچنان دغدغه‌هایی را در ارتباط با بازرسی‌های هسته‌ای موجب شده است.

نقوی حسینی: مانعی در برابر بازرسی از مراکز نظامی وجود ندارد

حسین نقوی حسینی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس درباره این دغدغه‌ها به «جام‌جم» می‌گوید: اهمیت بازرسی‌های پیش‌بینی شده از برنامه هسته‌ای کشورمان در برجام و قطعنامه شورای امنیت، نه‌تنها به ماهیت بازرسی‌ها بازمی‌گردد، بلکه در این هم هست که در توافق هسته‌ای ایران و 1+5، لغو تحریم‌های ایران به راستی‌آزمایی آژانس از برنامه هسته‌ای کشورمان و این راستی‌آزمایی به بازرسی‌های آژانس منوط شده و بنابراین می‌توان گفت موضوع بازرسی‌ها، محور اصلی برجام است.

او با اشاره به دو جلسه اخیر کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با حضور عباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای کشورمان در بررسی متن برجام و قطعنامه 2231، توضیح می‌دهد: به‌رغم توضیحات ارائه شده، از آنجا که در متن برجام به پذیرش پروتکل الحاقی اشاره شده و الزامات آن در قطعنامه شورای امنیت هم مورد توجه قرار گرفته و با توجه به این‌که به‌نظر می‌رسد این پروتکل اجازه بازرسی‌های گسترده را می‌دهد، این نگرانی برای ما وجود دارد که مانعی در برابر بازرسی از مراکز نظامی کشورمان وجود ندارد و این درحالی است که تاکنون بارها تاکید شده است اجازه بازرسی از مراکز هسته‌ای کشورمان را نخواهیم داد.

وی در کنار چالشی که احتمالا پیش‌روی بازرسی‌ها قرار خواهد گرفت، به دغدغه لغو نشدن تحریم‌ها به‌دلیل مباحث راستی‌آزمایی نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد:‌ در دو بند از قطعنامه شورای امنیت آمده است که لغو تحریم باید پس از راستی‌آزمایی آژانس و گزارش آن به شورای حکام و شورای امنیت صورت گیرد.

در این قطعنامه آمده است که آژانس باید به نتیجه‌گیری‌های گسترده‌تر برسد. سوال این است که فرآیند راستی‌آزمایی چگونه است و آژانس چطور می‌خواهد نتیجه‌گیری گسترده‌تر کند؟ تیم مذاکره‌کننده توضیح می‌دهد که بازرسی‌ها برای حصول راستی‌آزمایی از جنبه کمی اجرای تعهدات بوده و حضور بازرسان در مراکز مورد ادعا، با درنظر گرفتن تدابیری است که نگرانی ایجاد نمی‌کند.

با این حال ما سابقه آژانس را داریم. نگاه آژانس به برنامه هسته‌ای ایران مثبت نیست. شما ببینید، پس از 12سال همکاری صادقانه ایران با آژانس، این نهاد بین‌المللی حتی یک گزارش که تائیدکننده کامل صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران باشد، ندارد.

این عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با این حال اضافه می‌کند: واقعیت برجام را باید پذیرفت زیرا به‌عنوان یک سند مهم ارائه شده و نه مجلس، نه شورای عالی امنیت ملی کشورمان و نه کنگره آمریکا هیچ‌یک نمی‌توانند جزئیات آن را تغییر دهند و فقط باید نسبت به رد یا تائید کلیت آن اقدام کنند که این هم فقط در اختیار یک نهاد نبوده و باید مصالح نظام را در نظر گرفت.