دست 1+5 روی ماشه تحریم

اظهارات محمدجواد ظریف، رئیس دستگاه دیپلماسی کشورمان درباره جمع‌بندی مذاکرات در وین نشان داد حتی برای تیم مذاکره‌کننده نیز روشن است که ممکن است بخش‌هایی از متن توافق با نقدهایی روبه‌رو باشد و حتی رئیس‌جمهور کشورمان هم پذیرفت که تهران در جریان مذاکرات گل‌های خورده‌ای داشته و برای همین هم در یک مثال فوتبالی گفت: «وقتی می‌گوییم برنده شدیم یعنی سه گل زده‌ایم و دو گل خورده‌ایم.»

آن‌طور که یک نماینده پیشین مجلس چندی قبل به «جام‌جم» گفت، به‌نظر می‌رسد یکی از گل‌های خورده ایران در جریان مذاکرات وین، در ارتباط با موضوع حساس لغو تحریم‌ امکان بازگشت تحریم‌های هسته‌ای باشد.

با نگاهی به متن برجام و نیز قطعنامه شورای امنیت درباره برنامه هسته‌ای کشورمان، روشن است اگرچه تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران در آستانه لغو قرار گرفته اما آنچه آمریکایی‌ها از آن به «مکانیسم ماشه» تعبیر می‌کنند، یکی از مسائل چالش برانگیز برنامه جامع اقدام مشترک است.

مکانیسم ماشه در برجام و قطعنامه 2231

اگرچه بند 18 متن برجام تصریح می‌کند «قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد که برجام را تائید خواهد نمود تمام مفاد قطعنامه‌های قبلی شورای امنیت درخصوص موضوع هسته‌ای ایران ـ ۱۶۹۶، ۱۷۳۷ ، ۱۷۴۷ ، ۱۸۰۳ ، ۱۸۳۵ ، ۱۹۲۹ و ۲۲۲۴ را همزمان با اجرای اقداماتِ توافق شده‏ مرتبط با هسته‌ای توسط ایران، راستی‏آزمایی شده‏ توسط آژانس، به نحو مشخص شده در پیوست 5 لغو خواهد کرد و محدودیت‌های خاصی را به نحو مشخص شده در پیوست ۲ برقرار خواهد کرد»، اما قطعنامه شورای امنیت، اجرای این بند برجام را مشروط کرده است.

در بند هفتم و بخش «A» این قطعنامه آمده است که «تصمیم می‌گیرد طبق ماده 41 منشور ملل متحد، پس از آنکه شورای امنیت گزارش مشخص شده در بند پنجم را از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دریافت کرد : a ـ شروط قطعنامه‌های 1696، 1737، 1747، 1803، 1835 و 1929 و 2224 را پایان دهد.»

با این حال بند 12 همین قطعنامه، شرطی را بر پایان روند اجرایی قطعنامه‌های پیشین در نظر می‌گیرد که چنین تاکید می‌کند: «تصمیم می‌گیرد طبق ماده 41 منشور ملل متحد، اگر شورای امنیت قطعنامه‌ای براساس بند 11 برای ادامه اجرای انقضاهای بند 7(a)، که از نیمه شب به وقت گرینویچ پس از سی‌امین روز بعد از ارائه اخطاریه به شورای امنیت اجرایی می شود، تصویب نکند، همه شروط قطعنامه‌های 1696 ، 1737 ، 1747 ، 1803 ، 1835 و 1929 که طبق بند 7(a) منقضی شده‌اند، به همان شکل که قبل از تصویب این قطعنامه اعمال می‌شدند، اعمال خواهند شد و تدابیری که در بندهای 7، 8 و 16 تا 20 این قطعنامه آمده انقضا پیدا می‌کنند، مگر این‌که شورای امنیت طور دیگری تصمیم بگیرد.»

نگرانی از بازگشت تحریم‌ها؛ موافقان و مخالفان چه می‌گویند؟

به عقیده منتقدان، وجود این تبصره مشروط‌کننده، عملا باعث حفظ نظام تقنینی تحریم‌ها شده و یک ابزار تهدیدکننده در برابر سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران حتی درباره مسائل غیرهسته‌ای تلقی می‌شود؛ بویژه آن که براساس سازوکارهای درنظرگرفته شده درباره اعتراض هر یک از هفت کشور به روند اجرای تعهدات طرف مقابل، اصرار به لغو توافق می‌تواند بدون نیاز به مصوبه جدید، مبنای بازگشت تحریم‌های قدیمی به‌شمار آید.

بهشتی‌پور: بازگشت‌پذیری دوطرفه است

با وجود این، برخی موافقان توافق، با خوشبینی به وجود مکانیسم ماشه در قطعنامه 2231 نگریسته و تصمیم ایران به اجرای توافق را برای ملزم کردن طرف مقابل به تعهداتش در متن برجام کافی می‌دانند.

حسن بهشتی‌پور از کارشناسان مسائل هسته‌ای ایران در همین ارتباط در گفت‌وگویی با «جام‌جم» در پاسخ به نقدهای مطرح درباره وجود مکانیسم ماشه می‌گوید: «تیم هسته‌ای کشورمان به‌طور مبسوط به این نقد پاسخ داده و تشریح کرده که بازگشت‌پذیری در برجام، امری دوطرفه است؛ یعنی اگر طرف مقابل می‌تواند در قبال تخلف ایران از توافق، تحریم‌هایش را بازگرداند، ایران هم این فرصت را دارد که در صورت پرهیز طرف مقابل از اجرای برجام، به فعالیت‌های گذشته خود بازگردد. البته هرگونه بازگشت برای دوطرف هزینه دارد؛ اما چون ایران قصد تخلف از توافق را ندارد، نباید نگران باشد.»

وی با این حال در پاسخ به پرسشی درباره احتمال بهانه‌تراشی طرف غربی و احیای تحریم‌ها تحت عنوان مکانیسم ماشه توضیح می‌دهد: «من می‌پذیرم که هر معامله‌ای ریسکی دارد، اما نباید از آن ترسید، زیرا اگر درصدی از ریسک را نپذیریم، عملا هرگونه توافق ناممکن می‌شود. در برجام آن‌قدر جزئیات فنی پیش‌بینی شده که راه برای بهانه‌جویی فنی بسته بوده و فقط ممکن است برخی بهانه‌های سیاسی مطرح شود. در این خصوص هم فکر می‌کنم ما نباید در موضعگیری‌های خود به‌گونه‌ای عمل کنیم که امکان بهانه‌جویی را به طرف مقابل بدهیم. از یاد نباید برد که در جریان مذاکرات هسته‌ای چهره ایران در محیط بین‌المللی ارتقا یافته و توانسته‌ایم اعتماد دنیا را جلب کنیم.

او درباره فرآیند لغو تحریم‌ها نیز می‌گوید: «فرآیند لغو تحریم‌ها مرحله به مرحله است و باید به هر گام برداشته شده در این مسیر توجه کرد. در مرحله اول ما جمع‌بندی مذاکرات را داشتیم. در گام بعدی شاهد صدور قطعنامه شورای امنیت بودیم؛ سپس توافق در جریان بررسی متن وین در ایران، آمریکا و اتحادیه اروپا، رسما اعلام شده و پس از آن توافق اجرا می‌شود. در طول این مسیر اقدامات ایران و 1+5 به‌طور متناظر پیش می‌رود تا درنهایت آژانس اقدامات ایران را تائید کند و تحریم‌های عدم‌اشاعه لغو شود. بنابراین این‌که می‌گویند تحریم‌ها هشت سال دیگر لغو می‌شود، درست نیست، چون تحریم‌های اصلی که شامل تحریم بانک مرکزی و تحریم نفت ایران است، حداکثر تا شش ماه دیگر برداشته می‌شود.»

او درباره «لغو» یا «تعلیق» تحریم‌ها نیز بیان می‌کند: «اتحادیه اروپا تحریم‌های خود را لغو می‌کند، اما آمریکا آن را متوقف خواهد کرد.

کوشکی: قطعنامه 2231، موضع تحریم‌ها را تحکیم کرد

در مقابل اما دکتر محمدصادق کوشکی، کارشناس دیگری در حوزه مسائل هسته‌ای کشورمان در گفت‌وگو با «جام‌جم» به پیشینه طراحی مکانیسم ماشه از سوی طرف غربی و بویژه واشنگتن اشاره کرده و می‌گوید: «بحث بازگشت‌پذیری تحریم‌ها بویژه تحریم‌های شورای امنیت نکته‌ای بود که آمریکا از توافق ژنو به این سو مدام دنبال می‌کرد و چون بر این گمان بودند که وجود تحریم‌ها عامل اصلی حضور ایران در مذاکرات بوده، تلاش می‌کردند این تحریم‌ها را به‌عنوان ضمانت اجرایی تعهدات ایران در توافق هسته‌ای حفظ کنند.» او با اشاره به جمع‌بندی مذاکرات وین توضیح می‌دهد: «در حال حاضر مکانیسم ماشه دست‌کم برای هشت سال وجود دارد و آمریکا و اتحادیه اروپا تنها پس از طی این مدت و اجرای تعهدات کشورمان، حاضر به لغو تحریم‌ها می‌شوند.»

کوشکی با تشریح تفاوت‌های متن برجام و نیز قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل، اعتراض تهران به قطعنامه و بند ویژه بازگشت‌پذیری تحریم‌ها را بی‌اثر دانسته و تاکید می‌کند: «ما در برابر یک عمل انجام شده قرار گرفته‌ایم و چه برجام را در ایران تصویب کنیم یا نکنیم، قطعنامه شورای امنیت به‌خودی خود قابل اجراست و ما همچون متهمی در دادگاهی قرار گرفته‌ایم که حق دفاع از خود را ندارد و در مقابلش هم قاضی و دادستانی قرار گرفته‌اند که هر دو یکی هستند».

این صاحب‌نظر مسائل هسته‌ای بی‌تفاوتی برخی مقامات دولتی در قبال قطعنامه 2231 شورای امنیت را از جنس بی‌تفاوتی مقامات دولت قبل در قبال قطعنامه‌های تحریمی و ورق‌پاره خواندن آنها دانسته و به دولتمردان یادآوری می‌کند: «هدف از مذاکرات هسته‌ای لغو تحریم‌ها بود و نه تجمیع همه تحریم‌ها در قالب یک قطعنامه، مانند شمشیر داموکلس بر سر ایران.»

کوشکی در پاسخ به پرسش دیگری درباره تعهد 1+5 به لغو تحریم‌ها در متن برجام، توضیح می‌دهد: «برجام تاثیر زیادی بر لغو تحریم‌ها ندارد و غرب با زیرکی توانسته تحریم‌ها را در قطعنامه شورای امنیت بازتولید کند. در واقع باید دقت کرد که در جریان مذاکرات، پنج کشور از اعضای 1+5 در واقع یک شخصیت بودند که در دو چهره ایفای نقش می‌کردند. آنها یک بار به‌عنوان اعضای شورای امنیت تحریم‌ها را در قالب قطعنامه‌ای جدید احیا کردند و بار دیگر در نقش 1+5 وعده‌هایی را درباره لغو تحریم‌ها دادند. به این ترتیب هرچند تهران در فرآیند مذاکرات، تحریم‌ها را یک‌کاسه می‌دید، اما در واقع آنچه در برجام آمده، همه تحریم‌ها نیست و اعضای شورای امنیت در قطعنامه 2231 جایگاه بخش مهمی از تحریم‌ها را مستحکم کردند.»