فراتر از نقش مکمل در سینمای دفاع مقدس

اگر سینما را نوعی بازنمایی واقعیت‌ها بدانیم در سینمای جنگ‌ناگزیر خواهیم بود که همه مردم با هر نوع ویژگی را در این سینما نشان دهیم؛ از اقوام مختلف گرفته تا افراد با علایق سیاسی گوناگون و صد البته دو جنس مرد و زن. جنگ اگرچه همچنان پدیده‌ای مردانه است، اما گستردگی جنگ باعث می‌شود تمامیت یک جامعه و نه فقط افراد حاضر در خط مقدم درگیر آن شوند و از این رو باید نقش زنان در جنگ را پررنگ دید. سوال اینجاست که سینمای جنگ تا چه حد توانسته دین خود را به زنان حاضر در دفاع مقدس ایفا کند؟

نقش​های زنان در سینمای دفاع مقدس

از سال 59 که اولین فیلم‌های مرتبط با جنگ در سینمای ایران تولید شد تا سال 67 که ابراهیم حاتمی‏کیا، با «دیده‏بان» در سینمای دفاع مقدس درخشید، زن در سینمای جنگ تنها در حد عاملی برای پرداختن به زندگی خانوادگی رزمنده، البته در سطحی‏ترین شکل آن که شامل حضور زن در خانه، نگهداری از بچه‏ها و بدرقه رزمنده تا محل اعزام به جبهه و... بوده مورد توجه قرار می‏گرفت. (سینمای ایران و نقش زنان در دفاع مقدس، سیدمحمد سلیمانی، مطالعات راهبردی زنان، 1378، شماره 5)

بعد از این است که زنان در نقش معشوق، همسر، مادر، پرستار یا کادر پزشکی و رزمنده در جنگ به تصویر کشیده می‌شوند. در میان این نقش‌ها، نقش پرستار بیش از همه و نقش‌های مادر و رزمنده کمتر از همه مورد توجه قرار گرفته است.

زن پرستار

«نجات‌یافتگان» اثر رسول ملاقلی‌پور، «شیدا» اثر کمال تبریزی، «کیمیا» اثر احمدرضا درویش و در این اواخر «روزهای زندگی» اثر پرویز شیخ‌طادی، جزو فیلم‌هایی بود که نقش زنان در آن، نقش پرستار و کادر پزشکی بوده و هر یک در دوره خود مورد مقبولیت قرار گرفته‌ است. با این حال در دو فیلم از این چهار فیلم؛ یعنی «شیدا» و «نجات‌یافتگان»، آنچه به فیلم بار درام می‌بخشد رابطه عاطفی بین پرستار و مجروح جنگی است و نه کار درمانی که او صورت می‌دهد. در «کیمیا» هم که یکی از موفق‌ترین فیلم‌ها در این ژانر است، پزشک، نوزادی را از بحبوحه روزهای سقوط خرمشهر نجات می‌دهد و باز بار اصلی فیلم روی دوش نقش مادری است. با این حال در «روزهای زندگی» نقش پزشکی پررنگ‌تر شده است.

زن همسر

زنان در نقش معشوق یا همسر را می‌توان در فیلم‌هایی چون «عروسی خوبان» اثر محسن مخملباف، «اخراجی‌ها» اثر مسعود ده‌نمکی، «لیلی با من است» اثر کمال تبریزی، «آژانس شیشه‌ای» اثر ابراهیم حاتمی‌کیا، «فرزند خاک» اثر محمدعلی باشه آهنگر و «شب بخیر فرمانده» اثر انسیه شاه‌حسینی دید. رویکرد کلی به زنان در این نقش چهار نوع است؛ یا زن در قطب مخالف مرد قرار گرفته و مخالف اقدامات جهادی و انقلابی اوست مثل «لیلی با من است» یا حامی مرد چون «آژانس شیشه‌ای» یا مشوق فرد یا انگیزه اصلی او برای حضور در جبهه مثل «اخراجی‌ها 1» یا این که داستان، روایت صرف عشق است؛ چون «شب‌بخیر فرمانده» و «فرزند خاک». البته در «عروسی خوبان» به ایثار همسران بخصوص همسران جانباز پرداخته می‌شود که در جای خود جالب است.

نگاه به همسران شهدا در فیلم‌های دفاع مقدس گاهی نیز غیرمعمول و جنجالی می‌شده است. علی شاه‌حاتمی در «پرنده آهنین» و رسول ملاقلی‌پور در «هیوا» به فیلم‌هایی پرداخته‌اند که در آن همسر شهید یا مفقودالاثر پس از مدتی قصد ازدواج می‌کند و در اینجاست که کنش و واکنش‌های عاطفی رخ می‌دهد و فیلم بار دراماتیک خود را پیدا می‌کند.

زن مادر، زن خواهر

همایون اسعدیان در «بوسیدن روی ماه»، رسول ملاقلی‌پور در «میم مثل مادر» و نرگس آبیار در «شیار 143» (هنوز اکران عمومی نشده است) توانستند در معدود کارهای سینمای ایران در مورد مادران، حق این قشر را بخوبی ایفا کنند. در بوسیدن روی ماه و شیار 143 با مادر یک مفقودالاثر روبه‌رو هستیم و در میم مثل مادر با مادر یک جانباز کوچک، اما آنچه به هر دوی این فیلم‌ها غنا می‌بخشد، صبری است که مخاطب از مادران می‌‎بیند. درباره خواهران شهید هم فیلم‌های کمی ساخته شده، اما ابراهیم حاتمی‌کیا به تنهایی در سه فیلم «بوی پیراهن یوسف»، «برج مینو» و «از کرخه تا راین» توانسته دین سینمای دفاع مقدس به این افراد را نیز ادا کند.

زن رزمنده

در فیلم‌هایی چون «چ» اثر ابراهیم حاتمی‌کیا و «روز سوم» اثر محمدحسین لطیفی با زنانی روبه‌رو هستیم که خود در معرکه حضور دارند. البته این حضور هم بیش از هر چیز تبعی و حاشیه‌ای و حتی در روز سوم کاملا منفعلانه است.

به این ترتیب روشن می‌شود در میان آثار دفاع مقدس، کم نیستند فیلم‌هایی که به نقش زنان در این حماسه بزرگ پرداخته‌اند. با این حال جای خالی فیلم‌هایی که به نقش واقعی این زنان در جنگ و نه نقش تبعی آنان بپردازند کاملا احساس می‌شود. هنوز هیچ فیلم بزرگی در مورد تشکل‌های زنانه پشت جبهه برای کمک به رزمندگان دیده نمی‌شود و هنوز هیچ فیلم داستانی مثلا در مورد شخصیت شهید «ناهید فاتحی»، شهیده کردستان ساخته نشده است. شاید بهتر است سینماگران زن چون انسیه شاه‌حسینی، نرگس آبیار و حتی رخشان بنی‌اعتماد که با «گیلانه» خود به ژانر دفاع مقدس روی آورده برای پررنگ کردن نقش زنان در سینمای دفاع مقدس و بازنمایی واقعی آن فکری بکنند. تصویر حال حاضر زنان در سینمای دفاع مقدس بشدت وابسته به حضور مردان است. سیاهی‌لشکر که نه، نقش اول هم نه. چیزی مثل نقش دوم.

دیگر منابع:

1 ـ فقدان نقش زینب‌وار زنان در سینمای دفاع مقدس، وبلاگ خط می‌زنم.

2 ـ 7 تصویر ماندگار از زنان دفاع مقدس که در قاب سینما درخشیدند، سایت سیمرغ.

3 ـ واقعی یا کلیشه، نگاهی به نقش زنان در سینمای دفاع مقدس، زهره شریعتی، نشریه امتداد، شماره 6 .