بادبندهای ابرکوه پدیده ای منحصر به فرد

با آشنایی انسان با کشاورزی و گله داری و توسعه آن، کوشش های عمده ای به منظور کنترل فرسایش بادی صورت گرفت و گاه سابقه این تلاش ها آنچنان قدمت می یابد که از مرز تاریخ مدرن و رسمی گذشته و در افسانه ها رنگ می بازد.

صاحب کتاب مسالک و الممالک در بیش از یکهزار سال قبل به هنگام گفت وگو از ریگ های روان در زرنگ سیستان می نویسد: «و زمین این جایگه شوره است و ریگ و شهری گرمسیر است و درخت خرما دارد و... پیوسته باد سخت وزد و آسیا بر باد ساخته باشند و توده های ریگ را هر یک چند، باد بردارد و از جایی به جای گرداند و اگر ایشان در نقل ریگ حیله ها نسازند، بیم آن بود که شهر بینبارد و چون ریگ به شهر گرد آید مردم جمله بشنوند و گرد بر گرد ریگ دیواری سازند از چوب و خاشاک ، بلند تر از ریگ، ....»

در کتاب محاسن اصفهان نیز آمده است:«در ولایت یزد ریگ فراوان است و دائماً بر مرکب باد سوار و ... چون مردم آن ولایت بخواهند برای بستان برگزیند و یا بنایی بر پا نمایند به آسیبی که از ریگ روان متوجه ایشان توان شد، می اندیشد و برای دفع آن بر آن «سامان ترفا» که خود «گز» می نامند می کارند و دیگر ریگ نه کم و نه زیاد گرد آن نخواهد گردید».

مطالب فوق می تواند نمایانگر سابقه و نیاز به پیکاری باشد که همیشه در این سرزمین بین مردم و طبیعت خشن در جریان بوده است.

در این گزارش نیز که برای نخستین بار رسانه ای شده است، به پدیده ای منحصر به فرد در کشور پرداخته شده که این پدیده بادبندهای ابرکوه هستند که کمتر کسی از وجود آنها مطلع است.

سابقه تاریخی ابرکوه در مبارزه با هجوم شن های روان

رییس اداره منابع طبیعی ابرکوه در این زمینه اظهارداشت: گذر بر شهر تاریخی ابرکوه و آبادی ها و روستاهای این شهرستان، به ویژه در بخش بهمن و شرق ابرکوه نشان می دهد که مردمان این مناطق، از قدیم الایام چگونه با شیوه های گوناگون با فرسایش بادی و هجوم شن های روان به عنوان نمادی شاخص از بیابان زدایی مبارزه می کرده اند.

محمدمهدی صادقی افزود: احداث بادشکن های عظیم در مزارع، دیوارهای بلند و پیوسته در حاشیه روستاها و اراضی کشاورزی و حفظ گیاهان بومی در اطراف مناطق مسکونی و زراعی، نمونه های بارزی از دانش بومی و فعالیت های مردمی بیابانزدایی و سازگاری با شرایط سخت و دشوار بیابانی حاکم بر این مناطق است.

وی یادآور شد: یکی از نمونه های بارز و کم نظیر این فعالیت ها در شهرستان ابرکوه، احداث بادشکن غیر زنده با احداث دیوارهای چینه ای موسوم به بادبند است و این بادبندها عموماً با مصالح محلی نظیر خشت و گل و عمود بر جهت بادهای غالب منطقه حاشیه روستاها و مزارع و اراضی کشاورزی، با هدف کنترل فرسایش بادی، هجوم شن های روان و حفاظت از مناطق مسکونی و زراعی احداث شده است.

صادقی افزود: در حالی که در زمان حال، مسئولان تاریخ بیابانزدایی در استان یزد را با استناد به اوراق و مستندات اداری به حدود 40 سال قبل بر می گردانند، قدمت بادبندهای ابرکوه با توجه به شواهد موجود و اقوال مطلعین و ریش سفیدان محلی، گاهی به هزاران سال می رسد که نیاز به تحقیق و بررسی دارد.

بررسی اجمالی بادبندها

رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری ابرکوه یادآور شد: بررسی اجمالی این دیوارها، نشان دهنده عمق ژرف اندیشی و دانش بومی و مدیریت اجتماعی نیاکان ما در هزاران سال پیش است که با شناسایی کانون های حساس به فرسایش بادی (که امروزه با انجام مطالعات و تحقیقات تخصصی توسط کارشناسان مجرب و استفاده از وسایل و تجهیزات پیشرفته امروزی همین مناطق به عنوان کانون های حساس به فرسایش بادی شهرستان شناسایی شده است) در پلان های مشخص و با معماری خاص و منحصر به فردی اقدام به احداث این بادشکن های عظیم کرده اند.

صادقی افزود: طول برخی از این بادبندها به کیلومترها می رسد و هنوز هم با وجود گذشت سالیان دراز، بهترین کارایی را در راستای جلوگیری از هجوم شن های روان داراند. با توجه به اینکه باد غالب منطقه جنوب غربی است، به طور عمده این بادبندها در اطراف مزارع و اماکن مسکونی احداث شده است.

این دیوارهای بلند و پیوسته به طور عمده در بخش بهمن و روستاهای شرق ابرکوه که کانون های بحرانی و حساس به فرسایش بادی شهرستان هستند، احداث شده است.

وی در مورد دیگر فواید این بادبندها بیان داشت: با توجه به اینکه اغلب اراضی کشاورزی منطقه دارای خاک رسی و بافت سنگین است، از رسوبات انباشته شده در پشت این بادبندها که حاصل خاک حاصلخیز سطحی است، برای اصلاح بافت خاک و افزایش حاصلخیزی اراضی زراعی استفاده می شود.

مهمترین بادبندهای ابرکوه

به گفته این کارشناس، از مهمترین بادبندهای ابرکوه می توان به بادبندهای بخش بهمن اشاره کرد.

بادبند حد فاصل مهرآباد به روستای تقی آباد، بادبندهای رحمت آباد، بادبند خرم آباد، بادبند مزرعه تاج آباد، بادبند مزرعه خضرآباد، بادبند روستای اسفندآباد و بادبند روستای هارونی برخی از نمونه های بادبند هستند که طول برخی از آنها قریب به 10 کیلومتر است.

آسیب های وارده به بادبندها

متاسفانه تعدادی از این بادبندها به دلیل ناآگاهی، عدم توجه و رسیدگی و گذشت سالیان دراز، خود نیز دچار فرسایش شده و یا از بین رفته اند و عدم توجه و دیده نشدن آن توسط مسئولان میراث فرهنگی کشور روزگار خوشی را برای آنان رقم نزده است.

کشاورزان منطقه نیز از قدمت و اثرات سازنده این بناها بر کشاورزی از دوران های بسیار دور می گویند.

یکی از کشاورزان اظهار داشت: پدران ما به نقل از پیشینیان خود برای ما نقل کرده اند که این بادگیرها مانند سدی در مقابل هجوم شن های روان مزارع را محافظت می کرده اند و ارتفاع آنها تا 10 متر بوده است.

یکی دیگر از زارعان نیز اظهار داشت: در پشت این دیوارها بیشتر خاک و ماسه هایی جمع شده است که از آنها برای اصلاح خاک کشاورزی استفاده می شود و اکنون شاهد انباشت خاک هایی به قدمت صدها سال در پشت این دیوارها هستیم که در طی دوران و بر اثر عوامل جوی و انسانی روز به روز کوتاه تر شده اند و هنوز هم برخی از مردم دیگر مناطق برای برداشت خاک مرغوب به این محل ها مراجعه می کنند.

وی افزود: مردم برای حراست از این بادبندها و با هماهنگی با مسئولان ذیربط از برداشت این خاک ها جلوگیری می کنند.

در حال حاضر هیچ حفاظتی از طرف ارگان ها از این پدیده های منحصر به فرد کشور صورت نمی گیرد و اکثر رهگذران غیر بومی نیز که از کنار آنها عبور می کنند، اطلاعی از آنها ندارند.

حفاظت از باقیمانده این آثار تنها به وسیله اهالی بومی منطقه صورت می گیرد که به توصیه پیشینیان خود عمل می کنند و تنها همین کار باعث باقیماندن تعدادی از این دیواره ها حتی به صورت مخروبه شده است.

این بادبندها حاصل عمق ژرف اندیشی، غنای دانش بومی و مدیریت اجتماعی نیاکان ما در هزاران سال پیش و نمایانگر سابقه و نیاز به تدبیری است که همیشه در این سرزمین بین مردم و طبیعت در جریان بوده است و از آثاری است که قابلیت و ظرفیت ثبت و معرفی به عنوان یک اثر ملی و حتی جهانی را داراست.

این بادبندها می توانند به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری و تحقیقاتی به جهانیان معرفی شوند.

در حالی که منابع طبیعی هر روز به دنبال راه چاره ای برای جلوگیری از تخریب مزارع توسط شن های روان است، این بادبندها به نحوی می تواند الگوی مناسبی برای جلوگیری از این فرسایش ها باشد.(مهر)