پایا راهکار پرداخت‌های کوچک

یک اصل در پایگاه داده مطرح است که می‌گوید: تراکنش برای هر مشتری باید خصوصی‌سازی و منزوی شده باشد. یعنی فرد احساس کند تمام سامانه در آن لحظه فقط برای او کار می‌کند. حال در مبادلات روزمره از دید بانک‌ها این موضوع طور دیگری است، یعنی تعداد زیادی مبادله و دستور دریافت و پرداخت به بانک ارجاع می‌شود، اما این دستورها در حقیقت قسمت‌های مختلفی از یک فرآیند هستند که در شکل سنتی برای هر کدام سند صادر شده، تسویه و حسابرسی می‌شود، اما وقتی قرار باشد بانک‌ها در یک شبکه، در حد ملی فعالیت کنند عملا عدد این تبادلات چند 10 برابر می‌شود. پس برای این موضوع باید راهکاری اندیشید.

در قسمت قبل با واژه‌ای به نام «پرداخت‌های حسابی» آشنا شدیم که لازم است آن را کمی تحلیل کنیم. پرداخت‌های حسابی که ترجمه payment Account-based است شامل پرداخت‌های حسابی اندک یا خرد با ضریب اضطرار پایین می‌شود، یعنی پرداخت‌های حیاتی به شمار نمی‌روند که نمونه آن پرداخت حقوق و مستمری، پرداخت قبوض، پرداخت سود سهام به سهامداران عام، پرداخت‌های متعدد به طرف‌های تجاری پراکنده و نظایر آنهاست که معمولا از طریق سامانه‌های پرداخت حسابی صورت می‌گیرد.

از آنجایی که بخش عمده‌ای از این پرداخت‌ها توسط اشخاص حقوقی (مانند حسابداری شرکت‌ها و سازمان‌ها یا خود بانک‌ها و مواردی غیر از افراد مشخص) صورت می‌گیرد، امکان کاربری کارت فیزیکی در این نوع پرداخت‌ها وجود ندارد یا این که بر اصل معامله ارائه کارت و پرداخت با کارت انطباقی ندارد (تصور کنید یک حسابدار برای پرداخت یک میلیون دلار سود سالانه یک شرکت به 100 هزار سهامدار بخواهد به طور متناوب کارت بکشد، شماره حساب وارد کند و منتظر پرداخت بماند). از طرف دیگر در صورت معمول این پرداخت‌ها به صورت دسته‌ای (چند صد هزار تراکنش) صورت می‌گیرند و از این رو، پردازش به ازای هر فرد حقیقی یا حقوقی مقرون به صرفه نیست؛ چراکه مبلغ هر تراکنش در سامانه کم می‌باشد و ارقام کوچک را شامل می‌شود، اما تعداد آنها در هر دستور پرداخت مستقیم مشتری به بانک تا چند میلیون تراکنش را نیز می‌تواند در بر گیرد (یعنی دستور پرداخت از طرف مشتری). از این رو مبلغ کلی این تراکنش‌ها می‌تواند با هر یک از تراکنش‌های پرداخت کلان تجاری برابری کند. سامانه‌های پرداخت مبتنی بر حساب معمولا به پرداخت‌های تجاری اختصاص دارد. بنابراین ارائه خدمات متناظر با این پرداخت‌ها معمولا در ساعات اداری یا همان ساعت کاری بانک صورت می‌پذیرد.

در تعریف عملکرد «زیرساخت‌های مبادله پایاپای و تسویه» می‌توان گفت هنگامی که مبادله بین دو موسسه مالی یا اعتباری صورت می‌گیرد، وجه حواله شده باید به نوعی بین دو موسسه مالی منتقل شود تا در نهایت، مبلغ آن به حساب ذی‌نفع واریز شود. حال این تسویه باید براساس اصول سامانه پرداخت و به واسطه ابزار مورد توافق طرفین که دارای خاصیت اعتمادساز باشد و نیز دارای کمترین خطر اعتباری باشد صورت پذیرد. در اقتصاد ملی صرفا پول بانک مرکزی هر کشور دارای چنین جایگاهی است. تسویه وجه بین دو موسسه مالی به دو صورت امکان‌پذیر است:

اول: تسویه نا خالص

دوم: پایاپای و خالص

در معرفی ساتنا به حالت تسویه ناخالص اشاره کوتاهی کردیم، اما حالت دوم یعنی خالص و پایاپای:

در این شکل میزان خالص مبادلات بین طرفین از بین هزاران یا میلیون‌ها تراکنش فی‌مابین، محاسبه و جمع وضعیت هر یک از طرف‌ها به صورت یک سند بدهکار یا بستانکار مشخص می‌شود و برای تسویه کافی است که وجه، از طرف یا طرفین بدهکار اخذ شده و به طرف یا طرفین بستانکار پرداخت شود. همان طور که گفته شد تمام تراکنش‌ها میان یک مبادله با یک سند شامل چند دسته بدهی و بستانکاری محاسبه شده و یکجا حساب می‌شود که این کاهش تعداد تراکنش‌ها را در پی خواهد داشت.

1 ـ‌ اصلی‌ترین مزیت این روش سادگی تسویه است؛ چرا که در مواردی چند صد هزار تراکنش تنها با یک سند تسویه می‌شوند و لزوم تسویه اسناد متعدد از بین می‌رود.

2 ـ‌ مزیت دیگر آن نیاز به نقدینگی حساب پایین است. در بیشتر معاملات سنتی (فعلی) اگر شما یک میلیون به دوست خود بدهکار باشید و آن دوستتان به شما 2 میلیون بدهکار باشد هر دو مستقلا باید رقم بدهی را نقدی و کامل پرداخت نمایید که در این صورت 3 میلیون وجه در گردش خواهد بود، اما در حقیقت تنها یک میلیون آن مورد معامله واقعی بوده است. در این روش به دلیل مبادله سربه‌سر، بدهی و بستانکاری از هم کم می‌شود و مبالغ واقعی جابه جا خواهند شد. البته با درصد خاصی این کار صورت می‌گیرد، اما صورت کلی کار به همین شکل است.

چالش‌ها: این روش نیز با تمام مزایا دارای چالش‌هایی است ازجمله:

1ـ‌ چالش شفافیت مبادله: به دلیل تجمیع بدهکاری‌ها و بستانکاری‌ها در یک سند، حسابرسی‌های خرد مشکل می‌شود.

2 ـ خطرپذیری اعتباری: با توجه به این که این تجمیع در یک مبادله معمولا در بین چندین طرف درگیر یک معامله انجام می‌شود و ممکن است چند صد شریک حقوقی بخواهند در این تسویه سهم داشته باشند، ممکن است یکی از آنها به دلایلی مانند نداشتن نقدینگی یا مشکلات مسدودی و قانونی یا هر دلیل دیگر این مبادله را دچار شک کرده و تمام سیستم را مختل کند.

راهکار: این مشکل را با ایجاد سامانه‌های تسویه ناخالص آنی (ساتنا) مرتفع کرده‌اند که در گزارش Lamfalussy در سال 1989 مطرح شد.

این سامانه نیز مانند ساتنا براساس الگوی RTGS ـ‌ Real Time Gross Settlement system تهیه، پیاده‌سازی و عملیاتی شده است، البته با تفاوت‌های کامل عملیاتی و قراردادی. براساس اعلام بانک مرکزی زیرساخت پرداخت‌های خرد حسابی توسط سامانه پایاپای الکترونیکی ـ‌ پایا ـ‌ فراهم می‌شود. پایا دارای دو هسته حواله مستقیم (Direct Credit) و واریز مستقیم (Direct Debit) است. هسته واریز مستقیم از دی ماه 1388 فعالیت خود را در شبکه بانکی آغاز کرده و بر این اساس به صورت بالقوه می‌توان بخش خرد پرداخت‌های ساتنا را به این سامانه منتقل ساخت. بخش برداشت مستقیم پایا نیز در سال جاری راه‌اندازی خواهد شد که با راه‌اندازی هسته برداشت مستقیم، امکان پوشش پرداخت‌هایی نظیر قبوض، اقساط، اجاره، آبونمان و نظایر آن به صورت خودکار برای مشتریان بانک‌ها فراهم می‌شود. پایا امکان دریافت فایل‌هایی با انبوه دستور پرداخت ـ‌ تا 100 هزار دستور پرداخت در هر فایل ـ را از مشتریان و بانک‌ها دارد. توان پردازشی پایا، حدود 5 میلیون دستور پرداخت در هر روز خواهد بود.

این سامانه در کنار ساتنا می‌تواند سطوح گسترده‌ای از مبادلات بین بانکی را پوشش دهد و با سرعت بخشیدن به فعالیت بانک‌ها هزینه آنها را کاهش داده و کیفیت کار را افزایش دهد.