مردی از اهالی آسمان

پس از رحلت میرزای‌شیرازی همراه سید اسماعیل صدر راهی کربلا شد و در مدت 2 سال اقامت در آنجا از این استاد عزیز (صدر) سود جست و سپس با اندوخته‌ای ارزشمند و کوله باری گرانسنگ در سال 1316ق راهی نجف و مقیم آنجا شد و به تدریس علوم دینی پرداخت و همراه آن در پای درس آخوند خراسانی حاضر شد.

میرزای نائینی با مقام والای علمی، سیاسی و معنوی خویش، شاگردان فاضل و آگاهی را به عالم اسلام عرضه کرد که هر یک محور فکری و علمی در جامعه شدند. شاگردانی همچون سیدمحسن طباطبایی حکیم، سید محمد حجت‌کوه‌کمری، سید محمدهادی میلانی، سید ابوالقاسم خوئی، سید محمدحسین طباطبایی، سید محمود حسینی‌شاهرودی، سید جمال‌الدین گلپایگانی و... میرزاى نائینی، نگاشتن درس استاد در حوزه‌هاى علمى را رایج کرد، زیرا استادان پیش از او نسبت به آن توجه بایسته‌ای نداشتند. نائینی به ضبط و نگارش درس و یادداشت‌بردارى از مطالب علمى توجه ویژه داشت. بارها از شاگردان خود مى‌خواست مطالب درس را بدون کم و کاست تقریر کنند. از این رو بیشتر شاگردان وى، مطالب را با دقت هرچه تمام‌تر مى‌نگاشتند و هر از گاهى آن را بر استاد عرضه مى‌داشتند و استاد نیز برای رشد و کمال علمى آنان، رهنمودهاى لازم و مورد نیاز را ارائه مى‌کرد.

او از جمله دانشمندانی است که در رونق و جلو رفتن «اصول » زحمت فوق العاده کشید، تا جایی که نوآور و مجددالاصول نام گرفت و بیشتر معاصران از نظریات وی پیروی می‌کنند و آن را همسنگ با نظریات آخوند خراسانی در اصول به شمار می‌آورند.

گرایش سیاسی نائینی نزدیک به میرزای شیرازی و همچنین سید جمال‌الدین اسدآبادی بود که از دوستان دوران جوانی او به شمار می‌رفت. آیت‌الله نائینی از پیشگامان نهضت مشروطه به شمار می‌رود. در سال 1327ق مشروطه خواهان حکومت را در دست گرفتند، لکن با دخالت اجانب، فئودال‌ها و غرب زدگان و ایادی استکبار رهبری نهضت را تصاحب و انقلاب را از مسیر اصلی‌اش منحرف کرده، به جای کیفر دشمنان واقعی مشروطه، شیخ فضل‌الله نوری را بردار کردند. بیشتر علمای بزرگ نجف همچون میرزای نائینی به این امید که خواهند توانست به آن نهضت، محتوایی اسلامی ببخشند، از آن پشتیبانی کردند. مخالفان برای مقابله با نهضت تلاش کردند و حتی میرزا را نیز هدف قرار دادند. در این میان مرگ مرموز و ناگهانی آخوند خراسانی، باعث تضعیف نهضت شد، هر چند مانع حرکت علما به ایران نشد. رهبران روحانی از جمله نائینی به سوی کاظمین حرکت کردند و سرانجام فعالیت‌های آنان باعث شد آرامش به ایران بازگردد.

او در جریان جنگ جهانی اول نیز از جمله روحانیونی بود که علیه انگلیس اعلام جهاد کردند و پس از به قدرت رسیدن ملک فیصل نیز با او مخالفت کرده و انتخابات عمومی برای تشکیل مجلس موسسان را تحریم کرد و در اعتراض به تبعید شیخ مهدی خالصی، از رهبران مخالف ملک فیصل به حجاز همراه تعداد دیگری از روحانیون به ایران مهاجرت کرد که پس از یک سال به نجف بازگشت. نائینی از مراجع اهل قلم بود که در درست‌نویسى در حدّ وسواس تلاش مى‌ورزید، به همین دلیل بسیارى از آثار به‌جا مانده از او به دلیل پرهیز از اشتباه ادبى و سستى در نشر و کاستى در جمله‌بندى‌ها و... به چاپ نرسیده و بسیارى از نگارش‌هاى تحقیقى ایشان از بین‌رفته یا به‌گونه خطی در کتابخانه‌ها بر جاى مانده است؛ زیرا نائینی آنچنان دقیق بود که میل نداشت چیزى از دست او صادر شود که به لحاظ ادبى اشتباهى داشته باشد. از این مرجع اهل قلم آثار فراوانی برجای مانده است که از آن میان می‌توان به رساله‌هاى فقهى تخصصى ایشان نظیر رساله در خلل نماز، رساله در لباس مشکوک نوشته شده در سال 1315قمری، رساله در لا ضرر، رساله در باب تزاحم، رساله در شرط متأخر، رساله در تعبدى و توصلى، رساله در ترتُّب و رساله در معانى حرفیه را نام برد. غیر از رسایل مذکور، نائینی آثار فقهى و سیاسى دیگرى نیز دارد که از آن جمله‌اند حاشیه على العروة الوثقى، وسیله النجاه، ذخیرة العباد، تنبیه الامه و تنزیه الملّة. یکی از مهم‌ترین کتب ایشان کتاب اخیر الذکر تنبیه الامه و تنزیه الملّة است.

آیت‌الله نائینی این کتاب را در بحران انقلاب مشروطه (1327ق) به فارسی نوشت و مورد تأیید بعضی بزرگان قرار گرفت. او در این کتاب حاکمیت اسلام ناب محمدی را اثبات کرده و پرده از چهره حکومت‌های استبدادی برداشته و زندگی در زیر سلطه استبداد را با بردگی مساوی می‌داند. ایشان از قائلین به ولایت مطلقه فقیه است که در این کتاب تمام مناصب و شوون اعتباری امام معصوم را برای فقیه جامع الشرایط ثابت می‌داند. از نظراو، علما شرعا مسوول دستگاه حکومتی‌اند و جلوگیری از بی‌نظمی و بی‌عدالتی در جامعه از وظایف آنها و در غیبت امام عصر، رهبری جامعه به عهده آنان است. به گفته شهید مطهری افسوس که جو عوام‌زده محیط ما کاری کرد که آن مرحوم پس از نشر آن کتاب، یکباره مهر سکوت بر لب بزند و دم فرو ببندد.

سرانجام استاد فقها و مجتهدان عصر، آیت‌الله العظمی میرزا محمدحسین نائینی، پس از عمری تلاش و خدمت در پرورش شاگردان گرانمایه و تعالی اسلام و مسلمین در26 جمادی الاولی 1355ق (1315ش) در 78 سالگی به رحمت ایزدی پیوست و پیکر پاکش در کنار حرم مطهر حضرت علی(ع) به خاک سپرده شد.