بورس نفت؛ وعده‌ای که محقق نشد

هیات وزیران در مصوبه هفتم بهمن سال 86 خود مقرر کرده بود که قیمت محصولات نفتی و پتروشیمی آزاد شود که بر همین اساس در بهمن همان سال مرحله نخست بورس نفت با عرضه محصولات پتروشیمی در کیش راه‌اندازی شد.

براساس مصوبه هیات وزیران، ماموریت راه‌اندازی بورس فرآورده‌های نفتی از سوی سازمان بورس و اوراق بهادار ، وزارت اقتصاد و وزارت نفت به شرکت بورس کالای ایران داده شده بود.

به گزارش «جام‌جم» ، با راه‌اندازی مرحله نخست بورس نفت، محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی از حیطه قیمت‌گذاری دولتی خارج و به تالار معاملات بورس کالا واگذار شد که این امر علاوه بر شفاف‌سازی قیمت این محصولات، میلیاردها تومان رانت موجود در بازار محصولات پتروشیمی را از بین برد. با این حال راه‌اندازی مرحله دوم بورس نفت مستلزم هماهنگی کارگروهی متشکل از نمایندگان وزارتخانه‌های نفت، اقتصاد، امور خارجه و بانک مرکزی بود که علی‌رغم پیگیری‌های فراوان این موضوع تاکنون به مرحله عمل نرسیده است.

کاظم وزیری هامانه وزیر اسبق نفت در اردیبهشت 84 به خبرنگاران گفته بود طی هفت، هشت روز دیگر بورس نفت راه‌اندازی می‌شود و این می‌تواند کادوی خوبی برای مردم باشد. اما این هفت هشت روز هیچ‌گاه به پایان نرسید طوری که اعضای کمیسیون انرژی در آن دوره به وی برای مشخص شدن تکلیف بورس نفت اولتیماتومی دادند و همان موقع کارشناسان تحقق عملی بورس نفت را تا 3 سال آینده امکان‌پذیر ندانستند.

محمد جواد عاصمی‌پور قائم مقام مدیرعامل شرکت ملی نفت که مجری بورس نفت نیز بود، نتوانست به طور عملی گره‌های اجرایی بورس نفت را بگشاید و هر بار که با کمیسیون انرژی یا خبرنگاران مواجه می‌شد حرف تازه‌ای برای گفتن نداشت و به اعتقاد بسیاری از نمایندگان مجلس در دوره هفتم که زمان مطرح‌شدن بورس نفت بود، تا زمانی که باور نفتی‌ها مبنی بر عرضه نفت‌خام به طور خاص در بورس اصلاح نشود، عملی کردن این طرح کار دشواری خواهد بود.

هرچند این اظهارنظر تا حدی منطقی به نظر می‌رسید، اول رئیس‌جمهور همان موقع بر سیاست‌های دولت مبنی بر شفاف‌سازی معاملات نفتی از جمله نفت‌خام تاکید داشت، اما هنوز استارت بورس نفت نخورده بود که بسیاری از تحلیلگران سیاسی، اقتصادی و بین‌المللی درباره آن، تحلیل‌های متفاوتی منتشر کردند؛ از جمله این‌که ایران می‌خواهد توان اقتصادی آمریکا را بشکند و در این ارتباط وارد یک جنگ اقتصادی با آمریکا شده است.اما این موضوع بلافاصله از سوی وزیری‌هامانه وزیر نفت وقت تکذیب شد و آن را به معنای نزاع اقتصادی ایران با غرب ندانست.

از سوی دیگر، بازار بورس نفت در امارات نیز راه‌اندازی شده بود و به اعتقاد نمایندگان مجلس، ‌تاخیر در این حوزه می‌توانست از اثرگذاری بین‌المللی ایران بکاهد و فرصت رقابت در این حوزه را از کشورمان سلب کند.

در بحبوحه همین تحولات در داخل و سطح بین‌المللی بود که فاز اول بورس نفت بهمن سال 86 و همزمان با صدسالگی نفت راه‌اندازی شد. وزیر نفت سابق در مراسم راه‌اندازی فاز اول بورس نفت بازار نفت را دارای پیچیدگی خاصی عنوان کرد و گفت: تا به امروز نزدیک به 63 میلیارد بشکه نفت و 3 تریلیون مترمکعب گاز تولید شده که ایجاد بازار بورس می‌تواند فضای رقابتی خوبی درکشور فراهم کند، اما با وجود این میزان تولیدات نفتی، سهمی از بازار نداریم.

قرار بود فاز دوم بورس نفت کشور نیز در سال 87 همزمان با تولید یک سالگی فاز اول در جزیره کیش راه‌اندازی شود و نفت ایرانی در بورس ایرانی معامله شود.

در همین ارتباط یک کمیته کاری در وزارتخانه‌های نفت و اقتصاد تشکیل شد و ماموریت پیگیری این مساله را برعهده گرفت اما با برگزاری جلسات متعدد، نتیجه خاصی از آن به دست نیامد.

علی صالح‌آبادی رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار درباره دلایل تاخیر راه‌اندازی بورس نفت، راه‌اندازی این بورس را با در نظر گرفتن رینگ محصولاتی صادراتی واجد 3 مرحله می‌داند و می‌گوید: قرار بود این طرح در 3 فاز اجرا شود، فاز اول اختصاص به فروش فرآورده‌ها و محصولات نفتی در داخل کشور داشت که سال 86 انجام گرفت و سال گذشته نیز 2 هزار میلیارد تومان محصولات پتروشیمی در بورس کالای نفت مورد معامله قرار گرفت که موفقیت بزرگی است.

به گفته وی بخش دوم مربوط به عرضه فرآورده‌ها در رینگ صادراتی بود که قرار بود همان محصولات به صورت ارزی به صادرکنندگان فروخته و محصولات در پلت‌فرم صادراتی عرضه شود.وی تاکید می‌کند: ما در کشور صادرات محصولات پتروشیمی داریم و این بخش باید ایجاد می‌شد و در نتیجه مقرراتی به تصویب رسید که رینگ صادراتی محصولات پتروشیمی در کیش طراحی شود و هماهنگی‌هایی برای افتتاح آن صورت گرفته که بزودی راه‌اندازی خواهد شد.

صالح‌‌آبادی فاز سوم بورس نفت را صادرات این محصول عنوان می‌کند و می‌‌گوید: راه‌اندازی 2 فاز قبلی پیش‌زمینه‌ای برای عرضه نفت خام در بورس است که فرآیند تدریجی آن از سال 86 تاکنون طی شده و حجم معاملات فرآورده‌های پتروشیمی افزایش یافته است.

وی معتقد است، معاملات نفتی به دلیل تسویه ارزی، پیچیدگی‌ بیشتری دارد و این که قیمت نفت خام در بازارهای بین‌المللی مشخص می‌شود و نفت خام به کدام یک از ارزها معامله شود از زیرساخت‌های مهم انجام معاملات نفتی است که باید مورد توجه قرار گیرد.صالح‌آبادی می‌افزاید: نفت خام یک محصول بین‌‌المللی است که در بورس ‌های دیگر معامله می‌شود، باید ما نیز شاخصی را مانند نفت برنت دریای شمال که یک شاخص محسوب می‌شود برای نفت خام خود طراحی کنیم تا معامله براساس آن شاخص انجام شود.مدیرعامل سازمان بورس در ادامه تصریح می‌کند که انجام معاملات نفتی در بورس اساسا به دلیل رقابتی بودن بازار عرضه و تقاضا منجر به شفافیت قیمت محصول می‌شود و باعث رغبت بیشتر بخش خصوصی برای حضور در این عرصه می‌شود.

وی همچنین می‌گوید: راه‌اندازی فاز سوم بورس نفت پیش نیاز مهمی دارد و آن این که وزارت نفت باید متقاعد شود که بخش عمده‌ای از نفت خام در بورس عرضه شود.

وی اضافه می‌کند: کارگروه ویژه در این زمینه فعال است و بررسی‌های لازم را در دستور کار دارد.

برهمین اساس، سعید اسلامی بیدگلی کارشناس بازار سرمایه درباره راه‌اندازی بورس نفت و تاثیر آن در اقتصاد می‌گوید: با توجه به این که هنوز اقتصاد ایران به رغم همه تلاش‌هایی که شده و شعارهایی که داده شده وابستگی شدیدی به نفت دارد، راه‌اندازی بازار بورس نفت باید با مداقه بیشتر صورت پذیرد.

اما به طورکلی ایجاد یک بازار رقیب و کاهش وابستگی به بازار موجود، افزایش شفافیت به شرط قانونگذاری درست و عدم دخالت نهادهای نظامی و امنیتی در معاملات نفتی، ایجاد یک سبد ارزی برای فروش نفت، ایجاد امکان برای حضور و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در معاملات نفتی از جمله فرصت‌های نهفته در راه‌اندازی بورس نفت است. ریسک‌های معاملاتی، عدم وجود دانش کافی در بدنه نهادهای سرمایه‌گذاری، امکان ایجاد انحصار دولتی و حتی غیردولتی از جمله چالش‌هایی است که باید برای مواجهه با آنها آماده بود.

وی همچنین درباره رابطه بورس نفت و بازار سرمایه در شرایط بحران اقتصادی می‌گوید: یکی از موضوعات مورد بحث درخصوص بورس نفت، ارتباط این نهاد با بازار سرمایه کشور است. متاسفانه خلا قانونی در این مورد هم در کشور ما وجود دارد. رابطه بورس نفت با بازار سرمایه در قانون بازار سرمایه کشور نامشخص است و معلوم نیست که نهاد ناظر بورس نفت، سازمان بورس و اوراق بهادار خواهد بود و یا نهاد دیگری همچون وزارت نفت یا کمیته‌ای مرکب از این دو و احتمالا نهادهای اقتصادی و نفتی دیگر اما فارغ از این موضوع، وجود یک سرمایه‌گذاری جایگزین برای نهادهای سرمایه‌گذاری بزرگ (که احتمالا تنها نهادهای مجاز برای معاملات نفتی خواهند بود)‌ آن هم در بازاری که تحلیل‌های بسیاری و در سطح بین‌المللی درباره آن وجود دارد؛ فرصت مغتنمی خواهد بود. این‌گونه بازاری می‌تواند در توزیع ریسک کمک‌کننده باشد.

این کارشناس بازار سرمایه در ادامه می‌‌افزاید: نکته دیگری که درخصوص بورس نفت مورد توجه است این است که این بورس تنها شامل نفت و صنایع بالادستی آن می‌شود و یا صنایع پایین‌دستی (که امروزه در بورس کالا تحت نظارت سازمان بورس مورد معامله واقع می‌شوند)‌ را هم در بر می‌گیرد. بدیهی است مدیریت پورتفوی در بازار نفت وابسته به این موضوع خواهد بود.

اسلامی بیدگلی درباره جذب سرمایه‌گذاری خارجی و بورس نفت معتقد است: بورس نفت بالقوه توان بالایی برای جذب سرمایه بخش خصوصی دارد اما وجود شفافیت، عدم انحصار دولتی و شبه دولتی در این بخش و کاهش ریسک‌های اطلاعاتی و عملیاتی نقشی اساسی در این باره ایفا می‌کنند. امنیت سرمایه‌گذاری و حتی اطلاعاتی نهادهای خصوصی در این باره بسیار مهم است.

وی می‌افزاید: راه‌اندازی بورس نفت به شرطی که همراه با قانونگذاری درست و افزایش رقابت باشد می‌تواند در افزایش شفافیت معاملات نفتی و از آن مهم‌تر افزایش نقش موثر ایران در روابط بین‌‌المللی موثر باشد که این مهم با توجه به نقش نفت در اقتصاد ایران بسیار مهم و تاثیرگذار خواهد بود.

با این وصف کمیته مشترک وزارت نفت، اقتصاد، امور خارجه و بانک مرکزی سرانجام چه تدبیری را برای راه‌اندازی این پروژه بسیار تاثیرگذار و حساس اتخاذ خواهند کرد و طرف‌های درگیر از جمله وزارت نفت تکلیف خود را با عرضه نفت خام در بورس چگونه تعیین خواهند کرد.