طبقه ‌بندی‌زندان‌ها نیازمند امکانات ‌بیشتر

در این آیین‌نامه که نحوه تفکیک و طبقه‌بندی زندانیان در آن تشریح شده بود  قرار شد از این پس زندانیان در زندان‌ها، بازداشتگاه‌ها یا مراکز تامینی و تربیتی از حیث جنس، سن، نوع جرم و وضعیت قضایی و سلامت به دسته‌های مجزا تقسیم شوند.

بر این اساس در یکی از مهم‌ترین بندهای این آیین نامه تاکید شد، زندانیانی که مخل نظم و انضباط عمومی‌ هستند یا موجب آزار و اذیت دیگر زندانیان می‌شوند، حداکثر تا 6 ماه در محل‌های جداگانه‌ای نگهداری شوند.

البته در این ماده حقوق زندانی نیز مورد تاکید قرار گرفته چرا که مسوولان زندان موظف شده‌اند تا این زندانیان را شب‌ها در اتاق‌های تک نفره با فضای دست‌کم 10 متر مربع و با امکانات مناسب نگهداری کرده، همزمان طرح‌های اصلاحی چون روان درمانی را برای آنها به اجرا در بیاورند.

این در حالی است که مطابق موادی از این آیین نامه که بر طبقه بندی زندانیان بر اساس سن تاکید دارد گفته شده است، زندانیان 18 تا 30 سال، 30 سال به بالا و زندانیان سالمند و آنانی که به لحاظ وضعیت جسمی ‌و روحی نیازمند نگهداری با شرایط و امکانات خاص هستند باید در محیط‌های جداگانه نگهداری شوند.

اما نکته بسیار مهم این آیین نامه، تقسیم بندی زندانیان بر اساس نوع جرم است به طوری که مرتکبان جرایم باندی، جرایم مالی، جرایم ویژه و جرایم مواد مخدر باید دور از هم نگهداری شوند. در واقع اجرای این ماده از آیین‌نامه سبب می‌شود که دیگر زندانیان با جرایم گوناگونبه طور دائم یکدیگر را ملاقات نکنند و به تبادل تجربیات مشغول نشوند.

البته این در شرایطی است که همچنان بازخوانی خاطرات برخی زندانیان نشان می‌دهد که با وجود اجرای طرح طبقهبندی که به گفته غلامعلی محمدی معاون قضایی سازمان زندان‌ها به طور کامل در سراسر کشور اجراشده، هنوز فضای همه زندان‌ها به آن درجه از امنیت نرسیده که در آن مجرمی ‌آموخته‌های خود را به دیگران نیاموزد یا سبب آزار و اذیت دیگر زندانیان نشود.

شهر فرنگ

رضا - س که به خاطر ارتکاب جرم مزاحمت به حبس محکوم شده بود، 2 سال پیش از یکی از زندان‌های تهران آزاد شده است. او در حالی که خاطرات دوران محکومیتش را تعریف می‌کند، می‌گوید: در 3 ماه زندانی بودنش با انواع و اقسام مجرمان همکلام بوده و بسیاری از راه‌های فرار از قانون را آموخته است. او همچنین تعریف می‌کند که زندانیان خطرناک مانند آنانی که سردسته باندهای خلافکار هستند نیز براحتی با دیگر زندانیان رابطه دارند و ضمن آزار و اذیت، بسیاری از کارهایی را که زندانیان عادی بلد نیستند، به آنان یاد می‌دهند.

سعید - ع نیز 5 سال قبل در زندان بهشهر مدتی را به خاطر مهریه سپری کرده است. او نیز می‌گوید در آن دوره با هر نوع خلافکاری همصحبت شده و به وضوح می‌دیده است که زندانیان خطرناک از میان هم‌بندی‌های خود عضوگیری می‌کرده و برای پس از خروج از زندان قرار ملاقات و انجام کار مشترک می‌گذاشته‌اند.

البته آن‌گونه که معاون قضایی سازمان زندان‌ها به «جام‌جم» می‌گوید: در حال حاضر وضعیت زندان‌های کشور به طور کلی دگرگون شده است، به‌طوری که در برخی زندان‌ها طرح طبقه‌بندی به‌طور 100 درصد اجرا و در تمامی‌زندان‌های کشور بالای 50 درصد از نرم طبقه‌بندی پیاده شده است.

چند ابهام، چند سوال

در آیین نامه تفکیک و طبقه‌بندی زندان‌ها، جرایم به 4 دسته کلی تقسیم شده‌اند به طوری که مرتکبان جرایم گوناگون، امکان برقراری ارتباط با یکدیگر را ندارند اما مشکل اینجاست که مجرمانی که طبق این تعریف در گروه‌های چهار گانه قرار می‌گیرند به ویژه در جرایم مالی و باندی هر کدام از لحاظ شدت جرم با هم متفاوتند و قرار گرفتن آنان در کنار یکدیگر تنها می‌تواند به شکل‌گیری کلاسی آموزشی منجر شود. این در حالی است که تمام زندانیانی که در یک دسته قرار می‌گیرند، از لحاظ سابقه کیفری نیز در یک درجه قرار ندارند. پس این سبب می‌شود زندانیان کهنه کار، آنانی را که تازه در این وادی افتاده‌اند تحت تاثیر قرار دهند.

از سوی دیگر در یک دسته قرار دادن فردی با جرم ضرب و جرح عمدی با فردی که متهم به کلاهبرداری یا جعل سند است، اقدامی‌خالی از اشکال نیست چرا که اساسا جنس این جرایم با یکدیگر متفاوت است و بیم آن می‌رود تا زندانیانی که به ظاهر تحت عنوان جرایم مالی دسته بندی شده‌اند، فوت و فن 2 جرم متفاوت را از یکدیگر بیاموزند و این بار قویتر از گذشته به تهدید جان و مال مردم بپردازند.

این مساله درباره طبقه بندی مجرمان مواد مخدر نیز صدق می‌کند، به‌گونه‌ای که تمامی‌کسانی که مرتکب خرید، فروش، توزیع یا قاچاق موادمخدر شده‌اند در یک محل نگهداری می‌شوند. حال سوال این است که آیا کنار هم قرار دادن فردی که در چرخه توزیع مواد مخدر فردی خرده پا به حساب می‌آید در کنار کسی که یک باند را رهبری می‌کند اقدامیبه صلاح است و این‌که آیا این مجاورت نمی‌تواند مقدمه تبدیل شدن یک مجرم ریز به خلافکاری دانه درشت را فراهم کند ؟

کمبود امکانات، مانعی بزرگ

اما شنیدن پاسخ از زبان یکی از مسوولان سازمان زندان‌ها می‌تواند تا حدی شرایط حاکم بر این روند را مشخص کند. غلامعلی محمدی، معاون قضایی سازمان زندان‌ها در این باره به جام جم می‌گوید :در حال حاضر، تقسیم‌بندی جرایم به این صورت نیست، یعنی ما جرایم متعددی داریم و اگر بخواهیم خیلی ریز وارد آن شویم اصلا انجام شدنی نیست. در واقع ما بیش از 1500 عنوان مجرمانه داریم. پس نمی‌توانیم زندان‌ها را براساس این 1500 جرم تقسیم بندی کنیم. پس تقسیم بندی جرایم امری کلی است یعنی جرایم علیه اموال، جرایم علیه اشخاص و جرایم علیه امنیت ملی. این یک نوع تقسیم بندی برای جرایم است. البته بخشی از این تقسیم‌بندی‌ها سلیقهای است و بخشی از آن هم بر اساس ارتباط جرایم با همدیگر. وی ادامه می‌دهد: در حال حاضر ما جرایم سازمان یافته و جرایم مالی را از هم جدا کرده‌ایم؛ یعنی گفته‌ایم قاچاقچیان مواد مخدر و مرتکبان سرقت‌های مسلحانه باید از سایر زندانیان جدا باشند.

شما نمی‌توانید در زندان، افرادی را پیدا کنید که در یک گروه باندی بوده اند و حالا در کل زندان پخش شده‌اند. پس معمولا جرایم سازمان یافته و باندی جدا از سایرین هستند. در یک نوع طبقه بندی دیگر هم زندانیان اتباع بیگانه از سایر زندانیان جدا می‌شوند.

ما الان در بحث آمار رایانه‌ای 70 نوع جرایم را به صورت ریز در اختیار داریم که بر گرفته از آن 1500 عنوان مجرمانه است که این 70 نوع را در دسته‌های ریز طبقه بندی کرده‌ایم مثلا گفته‌ایم جرایم غیرعمدی، زندانیان جرایم مالی و زندانیان جرایم امنیتی. پس بر این اساس ما نمی‌توانیم مجرمان این سه دسته از جرایم را کنار هم نگهداری کنیم.

محمدی در حالی این توضیحات را ارائه می‌دهد که کماکان، ابهام‌های مطرح شده برای نوع تقسیم بندی زندانیان مواد مخدر نیز قابل طرح است اما این مقام مسوول سازمان زندان‌ها برای این مساله نیز پاسخی مشابه دارد. او می‌گوید: مجرمان مواد مخدر به طور کلی 2 دسته هستند؛ یک عده معتاد که فقط مصرف کننده مواد هستند و عده دیگر که اعتیاد ندارند و فقط در کار خرید و فروش و ورود مواد مخدر هستند. حالا یک نفر موفق شده 5 کیلو مواد مخدر توزیع یا وارد کند و کسی هم توانسته یک کیلو را جابه جا کند و فرد دیگری چند تن اما همه اینها در واقع دست‌اندرکار ورود یا توزیع مواد مخدر هستند. حالا در میان مواد مخدر وارد شده یکی هروئین وارد کرده، یکی کراک، یکی شیشه و یکی هم تریاک.

او ادامه می‌دهد: در بحث فروش هم یکی در کار فروش هروئین بوده، یکی تریاک و یکی مرفین. جرایم مواد مخدر به 70 نوع تقسیم بندی می‌شود که بحث خرید، فروش و واردات آنها سه مساله جدا از هم را تشکیل می‌دهد. به این ترتیب اگر بخواهیم به صورت ریز وارد همه این مسائل شویم امکان‌پذیر نیست. پس ما می‌آییم در یک طبقه‌بندی کلی، صرف نظر از خرد و کلان بودن یا نوع مواد رد و بدل شده همه مجرمان را در یک دسته قرار می‌دهیم اما این‌که قاچاقچیان مواد مخدر را بر اساس نوع مواد و نوع حرفه‌ای که دارند تقسیم بندی کنیم، ناشدنی است چون اگر بخواهیم بر این اساس عمل کنیم طبقه بندی خیلی زیادی خواهیم داشت که از حد امکانات ما فراتر است.

چشم‌ها رو به سوی 1404

توضیحات محمدی نشان می‌دهد، آنچه مانع اجرای صددرصدی طرح تفکیک و طبقه بندی زندان‌ها می‌شود کمبود امکانات است یعنی همان چیزی که این مقام مسوول سازمان زندان‌ها نیز بر آن دست می‌گذارد. البته محمدی آینده خوبی را برای این طرح پیش‌بینی می‌کند و زمان تحقق کامل آن را تا سال 1404 یعنی سال تحقق چشم‌انداز 20 ساله کشور می‌داند. با این حال آن‌گونه که او می‌گوید اجرای دقیق طبقه بندی زندان‌ها یعنی عاملی که می‌تواند بسیاری از نگرانی‌های موجود را برطرف کند، نیازمند امکانات است به طوری که اجرای این طرح در وهله نخست نیازمند پول و اعتبار است و چنانچه این مساله مرتفع شود و تجهیزات الکترونیک در کنار تامین نیروی انسانی وتوسعه فضای مسقف زندان‌ها قرار بگیرد، می‌توان نسبت به غلبه وجه تربیتی و اصلاحی زندان‌ها امیدوار شد.

مریم خباز