خط زدن ناباروی ‌از‌ دفتر ‌علم

آمارها متفاوت است، اما برخی روایات می‌گویند از هر 6 زوج، یک زوج نابارورند. پزشکان می‌گویند اگر یک زوج به مدت حداقل یک سال تمام راه‌های منع بارداری را کنار بگذارند و برای باروری تلاش کنند ولی به نتیجه نرسند، می‌توان آنها را نابارور قلمداد کرد. با این تعریف، زوج‌هایی که مدت کمتر از یک‌سال از تصمیمشان برای فرزنددار شدن می‌گذرد، نابارور محسوب نمی‌شوند.

برای آن‌که یک زوج دارای فرزند شوند، باید هر‌‌دو بتوانند گامت‌ها (تخمک و اسپرم) سالمی تولید کنند. اما این به تنهایی کافی نیست. در واقع وقتی تخمک از تخمدان یک زن آزاد می‌شود، باید وارد لوله‌های رحمی وی شود و اگر در داخل لوله‌های رحمی به اسپرم مرد برخورد کند، عمل لقاح اتفاق می‌افتد. با این اوصاف باز بودن لوله‌های رحمی زن و توانایی حرکت اسپرم‌ها برای رسیدن به لوله‌های رحمی نیز لازم است. حال جنین تازه لقاح یافته به دنبال لانه‌ای برای خود درون رحم مادر می‌گردد. در این مرحله فراهم بودن شرایط مناسب برای زیست و بقای جنین در رحم سبب لانه‌گزینی جنین می‌شود. این زمان می‌گوییم حاملگی ایجاد شده است. برای آن‌که حاملگی منجر به تولد فرزند سالمی شود، عوامل زیادی دخیلند. یکی از مهم‌ترین عوامل، کفایت دهانه رحم است. در واقع نارسایی دهانه رحم می‌تواند منجر به سقط‌های مکرر شود که آن‌هم درمان‌های خاص خود را می‌طلبد.

در سیستم زنانه چه می‌گذرد؟

شاید برایتان جالب باشد که بدانید هر نوزاد دختری با تعداد ثابتی تخمک در تخمدانش پا به دنیا می‌گذارد. این تعداد به مرور زمان کاهش می‌یابد و سرانجام به 350 تا 400 هزار عدد در شروع اولین قاعدگی دختر می‌رسد و در هر دوره قاعدگی از تعداد کثیری تخمک که تحریک به رشد می‌شوند فقط یک‌‌عدد از آنها به رشد کامل رسیده و وارد لوله فالوپ یا لوله رحمی می‌شود.

همه این پروسه پیچیده کاملا تحت تاثیر سیستم هورمونی یک خانم است که به صورت یک چرخه از هورمون‌های هیپوفیزی شروع و به هورمون‌های ترشح شده از تخمدان‌ها ختم می‌شود. در صورت هرگونه اختلال در این سیستم هورمونی، قدرت باروری خانم دستخوش اختلالات جدی و در نهایت ناباروری می‌شود.

در سیستم مردانه چه می‌گذرد؟

مایع منی یا‌(semen )که به عنوان ابزار باروری در مردان تلقی می‌شود، حدود 120 تا 600 میلیون اسپرم یا سلول جنسی مردانه دارد که به دنبال هر بار انزال آزاد می‌شود. در این مایع ترکیبات دیگری همچون قند، ویتامینC ، ترکیبات قلیایی و... نیز وجود دارد تا بتواند سلامت اسپرم‌ها را تامین کند. شاخص‌هایی که سلامت این مایع را تامین می‌کند، مواردی است که در زیر به آنها اشاره می‌شود:

حجم مایع: باید بین 2 تا 6 سی‌سی باشد.

غلظت: باید در هر سی‌سی آن تعداد اسپرم‌ها حداقل 20 میلیون یا بیشتر باشد.

تحرک اسپرم‌ها: اسپرم‌ها تاژک بلندی دارند که سبب حرکت آنها می‌شود. یکی از شاخص‌های آزمایشگاهی سلامت اسپرم‌ها این است که پس از گذشت 2 ساعت از انزال هنوز 50 درصد تحرک نرمال را داشته باشند.

شکل طبیعی اسپرم‌ها: در واقع باید حداقل60‌‌درصد اسپرم‌ها در هر بار انزال شکل‌های طبیعی و نرمال داشته باشند.

PH مایع: باید قلیایی (بین 7 تا 8) باشد.

پس از انزال این حجم وارد سیستم تناسلی زن می‌شود، اما از بین تعداد بسیار زیاد اسپرم‌ها تنها تعداد کمی از آنها موفق می‌شوند خود را به لوله‌های رحمی برسانند و با تخمک آزاد شده از تخمدان زن ملاقات کرده و بارور شوند.

از سوی دیگر، حرکات ویژه انقباضی در لوله‌های رحمی سبب می‌شود تخمک آزاد شده به جای آن‌که در محیط لگنی باقی بماند وارد محیط رحمی شود و در معرض باروری قرار بگیرد. یکی از نکات اعجاب‌انگیز در خلقت سیستم تناسلی انسان این است که به محض برخورد اولین اسپرم که توانسته خود را به تخمک برساند، بسرعت ترکیباتی در سطح تخمک ایجاد می‌شود که اجازه نزدیک شدن را به اسپرم‌های دیگر نمی‌دهد. به دنبال این تماس، محتویات اسپرم به داخل تخمک تخلیه شده و پس از ادغام این دو سلول جنین اولیه با تقسیمات متوالی بسرعت تشکیل می‌شود و در نهایت پس از 9 ماه تقسیم و تمایز پا به دنیای جدید و پر رمز و راز خارج می‌گذارد.

چرا ناباروری؟

ناباروری در واقع فرآیند پیچیده‌ای است که می‌تواند علت‌های زیادی داشته باشد. در برخی موارد مجموعه‌ای از علل دست به دست هم می‌دهند و پدیده ناباروری را ایجاد می‌کنند.

نازایی در زنان چه علت‌هایی می‌تواند داشته باشد؟

اشکال در تخمک‌گذاری یکی از اختلالاتی است که تعداد موارد زیادی از نازایی را سبب می‌شود. ازکارافتادگی زودرس تخمدان‌ها (POF) یکی از این موارد است. در این بیماری تخمدان‌ها زودتر از موعد یائسگی از کار می‌افتند و دیگر تخمکی را رشد نمی‌دهند. این مساله می‌تواند به دلیل عواملی مثل داروهای شیمی‌درمانی و تماس طولانی‌مدت با مواد شیمیایی یا عوامل خودایمنی یا حتی بدون دلیل مشخص باشد.

سندرم تخمدان چند کیستی علت دیگری است که در آن عملکرد تخمدان‌ها از نظم خارج شده و تخمکی که باید هر ماه آزاد شود یا از قدرت کافی برخوردار نبوده و یا در نیمه راه از بین می‌رود و تخمدان عملا تخمکی آزاد نمی‌کند و بدین ترتیب باروری مختل می‌شود.

اختلالات فیزیکی در لوله‌های رحمی از دیگر علل نازایی در خانم‌ها است. در کسانی که سابقه عمل جراحی عفونت داخل لگنی یا آندومتریوز (رشد نامرسوم بافت رحم در جاهای دیگر غیر از رحم) دارند، ممکن است لوله‌های رحمی بسته شوند که در حقیقت سدی سر راه به هم رسیدن تخمک و اسپرم ایجاد می‌شود.

شیوه زندگی یکی از مهم‌ترین عوامل بروز ناباروری در مردان است که متاسفانه به سبب ناآگاهی، اهمیت آن کمتر درک شده است. چاقی زیاد، وزن بسیار کم، مصرف سیگار و الکل، استرس زیاد، رژیم‌های غذایی نادرست و از همه مهم‌تر بیماری‌های مقاربتی همچون سوزاک از جمله این عوامل تاثیرگذار هستند.

ناباروری در مردان معمولا چه علت‌هایی دارند؟

- عفونت‌ها از جمله شایع‌ترین علت‌های نازایی است. در این میان سوزاک، سیفلیس و اورتریت‌های کلامیدیایی از مهم‌ترین موارد هستند. این بیماری‌ها همیشه به دنبال تماس جنسی آلوده یک شریک با شریک جنسی آلوده دیگر است.

- واریکوسل از جمله بیماری‌هایی است که بیماران در صورت تشخیص و علامت‌دار شدن باید در اسرع وقت تحت عمل جراحی قرار گیرند. در این بیماری پرخونی بیش از اندازه سیاهرگ‌های اطراف لوله‌های منی سبب درد بیضه‌ها می‌شود و بیضه‌ها بتدریج از بین می‌رود و فرد عقیم می‌شود.

- بیماری اوریون در سنین بلوغ و نوجوانی به سبب آن‌که می‌تواند باعث درگیری بیضه‌ها شود، از جمله علل نادر عقیمی در سنین پایین عمر است.

- یکی از علل شایع ناباروری بخصوص در میان جوانان، مصرف استروئید‌های آنابولیزان برای افزایش حجم عضلانی و به اصطلاح بدنسازی است که امروزه با تبلیغات دروغین جوانان به سمت مصرف این داروها گرایش می‌یابند و عقیمی خود را به جان می‌خرند. در این میان ترکیبات تستسترون ناندرولون و دگزامتازون از پرمصرف‌ترین داروها و البته خطرناک‌ترین آنها به شمار می‌آید.

- مصرف الکل، حشیش و داروهای مخدر، هم‌اکنون در میان معتادان از شایع‌ترین علل ناباروری است که باید جدا از آنها پرهیز کرد.

- از علل دیگری که در این زمینه می‌توان نام برد، صدمه به بیضه‌ها، استفاده زیاد از آب گرم برای شستشوی روزانه بیضه‌ها، اختلال ساختمانی در سیستم تناسلی مرد، عدم درمان پیچیدگی‌های حاد بیضه‌ها و مصرف طولانی‌مدت برخی داروها همچون اریترومایسین، کتوکونازول، آزولفیدین، سولفاسالازین و... است.

بیماری‌های ژنتیکی همچون سندرم کروموزوم ایکس شکننده یا سندرم کارتاژنز از جمله بیماری‌هایی هستند که با فلج کردن سیستم حرکتی سلول‌های جنسی مرد، عملا رسیدن اسپرم به تخمک را مختل می‌کنند و سبب ناباروری می‌شوند.

مرد یا زن، مساله این نیست

متاسفانه وقتی یک زوج نابارور هستند، در بیشتر موارد انگشت اتهام به سمت خانم است؛ اما تحقیقات چیزی غیر از این را نشان می‌دهد. هم‌اکنون حدود 13 تا 16 درصد زوج‌های جهان نابارور هستند که این رقم طبق آمار‌های رسمی در کشور ما حدود 850000 تا 1200000 زوج را به خود اختصاص می‌دهد و هرساله حدود 140 تا 200 هزار زوج دیگر به این عدد اضافه می‌شود. تحقیقات پزشکی نشان می‌دهد در نیمی از موارد ناباروری از سوی هر دو طرف، یعنی زن و شوهر با هم است و در نیمی دیگر سهم مرد و زن تقریبا یکسان است.

بررسی‌ها از کجا آغاز شود؟

همان طور که گفته شد، به دلیل آن که در نیمی از ناباروری‌ها هر دو نفر زن و شوهر به یک اندازه شریکند، فرقی نمی‌کند بررسی‌ها ابتدا از خانم آغاز شود یا از آقا.

مردان ‌باید در گام اول به یک اورولوژیست یا متخصص کلیه و مجاری ادراری مراجعه نمایند تا از سلامت جنسی‌‌شان اطمینان پیدا کنند. برای این منظور، پزشک درخواست آزمایش آنالیز مایع منی و همچنین اندازه‌گیری میزان هورمون‌های جنسی را می‌دهد. طی بررسی‌ها، اگر در باروری مرد مشکلی وجود داشته باشد، این موضوع براحتی قابل تشخیص است؛ چرا که مرد نابارور یا از نظر هورمونی دچار نقصان است یا نکته پاتولوژیکی در آنالیز مایع منی مشاهده می‌شود. در این زمان است که اورولوژیست می‌تواند راه‌های درمانی را شروع نماید.

در مورد خانم‌ها نیز مراجعه به یک فوق‌تخصص زنان و درمان نازایی ضروری است. معمولا بررسی‌ها با دادن یک شرح حال کامل و البته یک معاینه جسمانی کامل و سپس سونوگرافی سیستم تناسلی زنانه و انجام آزمایش‌های هورمونی شروع می‌شود.

گاهی لازم می‌شود پزشک با اعمال جراحی نظیر هیستروسکوپی و لاپاراسکوپی درون شکم و لگن فرد را کنکاش کند تا ناهنجاری‌های ساختاری مثل ناهنجاری‌های رحم، چسبندگی‌ها یا بسته بودن لوله‌ها بررسی شود. امروزه مراکز معتبر درمان ناباروری با حضور تیم‌های پزشکی لازم برای درمان در کشورمان رو به رشد هستند.

راهی به سوی درمان

این روزها درمان ناباروری به کمک لقاح مصنوعی، موضوعی است که توجه بسیاری از زوجین نابارور را به خود جلب کرده است؛ اما ناآگاهی از چند و چون این روش سبب شده آنچنان که باید و شاید از آن استقبال نشود.

آی‌وی‌اف ‌(IN VITRO FERTILIZATION) در حقیقت انجام عمل لقاح به صورت مصنوعی در یک محیط آزمایشگاهی است که در این روش سلول‌های جنسی از مرد و زن به صورت مجزا گرفته شده و در محیط آزمایشگاهی با هم ادغام می‌شوند.

برای انجام آی‌‌وی‌اف باید سلول‌های جنسی سالم از زوجین گرفته شود. برای این منظور از طریق سیستم دارویی پیچیده‌ای که توسط متخصص تجویز می‌شود، خانم در شرایطی قرار می‌گیرد که چندین تخمک بالغ و سالم تولید کند. این پروسه توسط تکنیک‌های تصویربرداری همچون اولتراسونوگرافی از طریق واژن قابل مشاهده است. سپس یک تیم جراحی با کمک همین تکنیک‌های جراحی، سوزن مخصوصی را وارد محل کرده و تخمک‌های بالغ و رسیده را از تخمدان خارج می‌کنند تا بعد از تهیه تخمک و جداسازی آن، اسپرم‌ها را نیز که از شوهر تهیه شده است، از طریق پروسه‌های آزمایشگاهی پیچیده در کنار آن قرار داده و لقاح مصنوعی انجام شود. معمولا در این فرآیند، چندین سلول تخم در محیط آزمایشگاه تشکیل می‌شود و آنها را در یک محیط مغذی قرار می‌دهند تا بتوانند به تقسیم و رشد خود ادامه دهند. بعد از آن که تخم‌ها به درجه مخصوصی از رشد سلولی برسند (تقریبا پس از 2 تا 3 روز پس از لقاح مصنوعی) تیم درمانگر ناباروری 3 تا 4 سلول تخم را از طریق یک سوزن و تحت هدایت تکنیک‌های تصویربرداری وارد لوله‌های رحمی می‌کنند. پس از این عمل، سلول تخم در محلی از رحم جاسازی می‌شود و حاملگی اتفاق می‌افتد. در این روش احتیاجی به بستری خانم نیست و ساعتی پس از انجام این فرآیند، او مرخص می‌شود؛ اما استراحت و پرهیز از انجام کارهای سنگین تا مدتی برای خانم ضروری است. در این عمل چند سلول تخم را وارد رحم می‌کنند تا احتمال موفقیت آی‌وی‌اف بیشتر شود، در عوض احتمال بارداری دوقلویی یا چندقلویی نیز بیشتر می‌شود.

تحریک تخمک‌گذاریراه دیگر مقابله با ناباروری

در مواردی که علت ناباروری، عدم تخمک‌گذاری خانم باشد، سیستم درمانی طوری اجرا می‌شود که تخمدان‌ها تحریک شوند و تخمک تولید کنند. این راه درمانی خالی از عارضه نیست و یکی از عوارض شایع داروهای تحریک‌کننده تخمک‌گذاری این است که معمولا به جای یک تخمک، چند تخمک آزاد می‌شود. از این رو احتمال حاملگی‌های چندقلویی در این مادران بالا می‌رود که خطرات خاص خود را برای جنین و مادر به دنبال دارد.