حرکت در مسیر سناریو‌های بهتر

در ابتدای نشست دکتر امید جهانشاهی در مورد اهمیت توجه به آینده گفت: آینده‌پژوهان می‌کوشند با شناسایی روند‌های شکل‌دهنده به آینده و تحلیل تأثیر این روند‌ها و دیگر عوامل موثر بر نحوه شکل‌گیری آینده به شناسایی احتمالات ممکن پیش‌رو بپردازند. امروزه سازمان‌های بزرگ در صنایع مختلف صنعتی و خدماتی واحدی به نام آینده‌پژوهی دارند که به رصد مدام تحولات محیطی، فعالیت‌های رقبا و کلان روند‌های صنعت و تأثیرش بر کسب‌وکار و فعالیت سازمان متبوع خود می‌پردازد. این مهم در صنعت رسانه بسیار جدی‌تر است چراکه تحولات در این صنعت به‌واسطه پیشرفت‌های پرشتاب فناوری دیجیتال، سریع و غافلگیرکننده است. از این رو رصد حرکت سازمان به سمت سناریوی مطلوب یا نامطلوب و امکان اتخاذ تصمیم‌های پیشدستانه برای جلوگیری از غافلگیری، سازمان‌ها آینده‌پژوهی را جدی گرفته‌اند. 

دکتر رضایان در ادامه به تشریح روند‌ها و عوامل مختلف موثر بر رسانه در حوزه‌های مختلف پرداخت و برای مثال در مورد عوامل اجتماعی ــ فرهنگی به این موارد اشاره کرد: سرعت بالای نفوذ رسانه، افزایش استفاده از اینترنت در کشور، استفاده افراد مسن از رسانه‌ های سنتی، افزایش سواد رسانه‌ای مخاطب، تغییر هرم سنی جمعیتی در ایران و افزایش کنشگری کاربران جوان. 

این پژوهشگر در مورد عوامل اقتصادی موثر بر موضوع نیز توضیح داد و آن‌ها را چنین برشمرد: «هزینه ــ فایده در تولیدات رسانه‌ای، استقلال مالی رسانه از دولت، افزایش مجاری درآمدی رسانه، استراتژی‌های مدیریت هزینه» و عوامل حوزه فناوری عبارتند از: «انقلاب دیجیتال، افزایش پهنای باند، هوش‌مصنوعی، واقعیت‌مجازی و واقعیت‌افزوده، همگرایی رسانه‌ها و تمرکز روی شخصی‌سازی».

دکتر رضایان در ادامه به تشریح چند نمونه از سناریونویسی رسانه‌ها در کشور‌های مختلف ازجمله بریتانیا و کانادا پرداخت و ۱۸۷ عامل موثر بر آینده سازمان‌های رسانه‌ای را از منابع و گزارش‌های روندپژوهی و آینده‌پژوهی در کشور‌های مختلف معرفی کرد. سپس به گزارش ۱۹ عامل برگزیده‌شده از سوی خبرگان پژوهش پرداخت که عبارتند از: گسترش فناوری‌ها و پلتفرم‌های تولید و عرضه محتوا، سیاست‌های فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی و مدنی، اعتماد عمومی به نهاد صداوسیما، افزایش رقابت‌های رسانه‌ای و برند‌های رقیب، سطح آگاهی‌ها و سواد رسانه‌ای مخاطبان، سطح رفاه و توسعه اقتصادی جامعه، انتظارات و فشار‌های اجتماعی زیرساخت‌های ارتباطاتی و اطلاعاتی، تنوع ابزار‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی، سبک زندگی و سلایق مخاطبان، فشار‌ها و ملاحظات بین‌المللی، ساختار اداری و چابکی سازمانی، گفتمان سیاسی حاکم، توسعه صنعت سرگرمی، تصویر ذهنی مخاطب از آینده سازمان، منابع مالی و بودجه‌ای سازمان، بهره‌مندی از منابع انسانی کارآمد و تغییرات نسلی مخاطبان.

 وی در ادامه به تشریح پیشران‌های نهایی و محوری پژوهش پرداخت که با روش دلفی و نیز پنل خبرگی و مجموعه مباحث در مورد خروجی عوامل در نرم‌افزار میک مک، به‌عنوان پیشران‌های اصلی پژوهش شناسایی شدند و عبارتند از: افزایش رقابت‌های رسانه‌ای و برند‌های رقیب، گسترش فناوری‌ها و پلتفرم‌های تولید و عرضه محتوا، گفتمان سیاسی حاکم، سیاست‌های فضای مجازی و انتظارات و فشار‌های اجتماعی.

این عضو هیات علمی گروه آینده‌پژوهی دانشگاه تهران به توصیف حالت‌های مختلف عدم قطعیت هرکدام از پیشران‌های نهایی پژوهش پرداخت و سپس خروجی نرم‌افزار سناریوویزارد را تشریح کرد. در خروجی سناریوویزارد پنج سناریوی سازگار استخراج شد، اما در پنل خبرگان کلیدی و گفتگو‌های صورت‌گرفته در حالت‌های مختلف پیشران‌ها در افق پنج‌ساله برخی سناریو‌ها با هم ترکیب شدند و در نهایت سه سناریوی نهایی به‌دست‌آمد. 

وی این سناریو‌ها را کارتل، تلوبیون و فرارسانه نامگذاری کرد و در ادامه به تبیین سناریو‌های نهایی پرداخت و وضعیت مؤلفه‌های کلیدی تصویر سازمان در پنج سال آینده (ساختار‌های سازمان، فرآیند‌های کاری سازمان، وضعیت منابع انسانی، سطح فناوری و وضعیت مالی سازمان) را در هر سناریو تشریح کرد. در توصیف هر سناریو، دکتر رضایان نخست شرایط هرکدام از پیشران‌ها در افق پژوهش (پنج‌ساله) را توصیف کرد و سپس به تشریح ویژگی‌های آینده سازمان صداوسیما در چارچوب هر سناریو پرداخت. برای این منظور، شرایط متغیر‌های کلیدی تاثیرگذار در هر سناریو توصیف شد. سناریوی اول که کارتل نام دارد حاصل برآیند پنج حالت عدم‌قطعیت از پنج پیشران اصلی است: تضعیف رقابت‌های رسانه‌ای و ایجاد یک موقعیت انحصاری برای سازمان، ایجاد یک گفتمان انحصارگرا، توسعه محدود و همراه با ممنوعیت پلتفرم‌های تولید و عرضه محتوا و سیاست‌های مبتنی بر محدودیت بیشتر در دسترسی به فضای مجازی. سناریوی دوم تلوبیون نام دارد و حاصل برآیند این حالت‌های مختلف است: ایجاد یک روند شبه‌رقابتی در میان سازمان‌های رسانه‌ای کشور، ایجاد یک گفتمان میانه و مبتنی بر پذیرش گفتمان رقیب و رقابت کنترل‌شده رسانه‌ای، و توسعه محدود و کنترل‌شده پلتفرم‌های تولید و ارائه محتوا. فضای سناریوی سوم فرارسانه است و حاصل برهم‌کنش حالت‌های مختلف عدم قطعیت است که برخی از آن‌ها عبارتند از: توسعه ناگزیر رقابت‌های رسانه‌ای و ایجاد گفتمان مبتنی بر پذیرش رقابت جدی بین گفتمان‌های درون نظام جمهوری اسلامی و توسعه پرشتاب پلتفرم‌های تولید و عرضه محتوا و ایجاد سیاست‌های مبتنی بر پذیرش دسترسی عموم به فضای مجازی. هرکدام از وضعیت‌های احتمالی پیش‌رو یا این سناریو‌ها تبعات و الزاماتی ایجاد می‌کند که مورد بحث قرار گرفت.