روایت روزهای بی‌قراری

عزای ایام محرم در طول تاریخ دستخوش تغییرات بسیاری شده و تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی این عزاداری‌ها عموما توسط حاکمیت محدود می‌شده است. این نکته از آنجا اهمیت دارد که بدانیم در پژوهش‌های تاریخ معاصر عزاداری‌های ایام محرم و صفر و مجالس روضه یکی از مهم‌ترین فضاهای ممکن نیروهای انقلابی جوان برای مبارزات علیه رژیم پهلوی بوده و به همین دلیل بسیاری از روضه‌خوان‌ها و فعالان مساجد در این ایام توسط ساواک دستگیر و حتی به شهادت رسیده‌اند. این نکته باعث شده پس از پیروزی انقلاب، تلویزیون اهمیت ویژه‌ای برای این روزها قائل باشد و اساسا یکی از مهم ترین مناسبت‌های کنداکتور تلویزیون در تمام این چهار دهه، دو روز تاسوعا و عاشورا و اساسا ماه‌های محرم و صفر باشد به‌گونه‌ای که حالا می‌توان چند سریال و برنامه شاخص تلویزیون در 40 سال گذشته را از مجموعه برنامه‌های عاشورایی دانست. این نکته زمانی بیشتر اهمیت دارد که بدانیم تقریبا هیچ‌کس را در ایران نمی‌توان یافت که واقعه کربلا را با جزئیات نداند و بسیاری از همین عامه مردم خود متخصص در عزاداری‌ها، تعزیه‌ها و نوحه‌سرایی‌های ویژه ماه محرم هستند و به همین دلیل یکی از سخت‌ترین کارهایی که در زمینه برنامه‌سازی تلویزیونی می‌توان انجام داد همین تهیه و تولید برنامه‌های مختص سوگواری امام حسین‌(ع) و یاران وفادارش است.

شمر زمانه‌ات را بشناس. . . .

دهه 60 به‌واسطه این که تلویزیون تنها دو کانال دارد، برنامه‌های ویژه ایام محرم ساختاری کلاسیک دارد که رنگ‌آمیزی آن بسیار متفاوت از دوران کنونی است. در این سال‌ها ایران درگیر جنگی خانمانسوز و ناجوانمردانه با رژیم بعث عراق است و هر روز پیکر غرقه در خون جوانان رزمنده در خیابان‌ها و کوچه‌ها تشییع می‌شود. این سال‌ها هنوز تلویزیون از قالب سنتی خود در برنامه‌سازی بیرون نیامده و اگر هم نوآوری و تغییر فرمی اتفاق می‌افتد برنامه‌های مذهبی در ردیف آخر این تغییرات هستند. دو‌تصویر مشخص و نوستالژیک از تلویزیون در این سال‌ها در ذهن‌ها وجود دارد که هنوز هم خاطره‌انگیز است. نخست روضه‌خوانی‌های مرحوم کوثری و دوم سریال روایت عشق به کارگردانی علاءالدین رحیمی و انوشیروان ارجمند که هنوز هم پس از این همه سال دیدنی هستند.

صدای مرحوم کوثری در محضر پیر جماران یکی از کلاسیک‌ترین مداحی‌های تاریخ تلویزیون است. صدایی محزون با اشعاری ساده و بی‌پیرایه که از همه حشو و زواید به دور است و تصویر امام راحل که سر به زیر در حال اشک ریختن است از خاطره‌ها محو نمی‌شود. این به نظر واضح‌ترین تصویر عزاداری در دهه 60 است و در این میان بناگاه عده‌ای از هنرمندان تئاتر در مشهد سریالی تلویزیونی با بودجه‌ای اندک تولید می‌کنند که در این دهه مهمان خانه‌های مردم است. مجموعه‌ای که با آن که از امکانات بسیار محدودی استفاده می‌کند اما هنوز هم می‌توان آن را به‌عنوان مستقیم‌ترین مجموعه تلویزیونی در تاریخ تلویزیون دانست که به اصل داستان عاشورا و وقایع این روز می‌پردازد. سریال نوستالژیک روایت عشق شاید امروزه به‌عنوان اثری معمولی به نظر آید، اما آن روزها می‌توانست مردم را پای تلویزیون بنشاند و قصه عاشورا را به ساده‌ترین شکل برایشان روایت کند. در این سال‌ها البته یک فیلم سینمایی هم بارها از تلویزیون پخش می‌شود که می‌توان آن را ضلع سوم تصاویر دهه 60 در ایام محرم دانست. فیلم سینمایی سفیر با بازی فرامرز قریبیان و به کارگردانی زنده‌یاد فریبرز صالح داستان قیس بن مسهر نماینده و فرستاده امام(ع) است که در کوفه به شهادت می‌رسد. فیلمی که هنوز هم سکانس افتتاحیه آن و انتقام قیس از قاتلان پیرمرد چوپان در آن به یاد ماندنی است. تلویزیون در دهه 60 آرام آرام در برخی قسمت‌های خبری عزاداری‌های شهر‌های مختلف را پخش می‌کند اما طبیعی است که به‌دلیل وجود تنها دو شبکه و زمان محدودی که تلویزیون برای پخش برنامه‌ها دارد حجم این برنامه‌ها بسیار کمتر از امروز است. از بررسی برنامه‌های این دهه می‌توان دریافت گرایش به عزاداری‌های حسینی و برنامه‌های مختلف آن در میان نسل جوان بسیار در حال افزایش است.

دهه 70 سال‌هایی است که تلویزیون ساختار خود را اصلاح کرده و تعداد شبکه‌هایش را افزایش می‌دهد و به تبع آن رنگ‌آمیزی برنامه‌های مذهبی تغییرات عمده‌ای می‌کند. در این سال‌ها آرام آرام حجم برنامه‌ها افزایش پیدا می‌کند و می‌توان در خلال برنامه‌های مختلف، سخنرانی‌ها و برنامه‌هایی را مشاهده کرد که جدا از نمایش عزاداری به تحلیل و بررسی وقایع عاشورا و حواشی آن می‌پردازد. این دهه را البته باید بیش از هر چیز دهه آغاز برنامه‌ریزی برای برنامه‌هایی با ساختار و شکل جدی‌تر دانست و از میانه‌های این دهه تلویزیون چند سریال تاریخ اسلام با محوریت ائمه معصومین و با نگاهی به زندگی امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام رضا(ع) تولید می‌کند و می‌توان متصور بود بالاخره در دهه بعد سریالی با محوریت واقعه عاشورا تولید شود. نکته مهم در این میان این است که تصویرسازی این واقعه با توجه به حواشی که می‌توانست داشته باشد به یک پیش زمینه و آشناسازی مخاطب ایرانی با این گونه مجموعه نیاز دارد که با سریال‌هایی که گفته شد آرام آرام این اتفاق می‌افتد.

دهه 70 دهه رشد و بالندگی جوان‌هایی است که آرام آرم وارد برنامه‌سازی تلویزیونی می‌شوند و در این میان می‌توان نشانه‌های خلاقیت و نو آوری را در پخش برنامه‌هایی عاشورایی دید. برنامه‌هایی که حالا از قالب کلاسیک خود خارج می‌شوند و بحث‌های چالشی هم در میان آنها دیده می‌شود.

یک اتفاق در سریال‌سازی

دهه 80 با یک تقارن ویژه آغاز می‌شود. ایام نوروز با ایام سوگواری محرم همزمان می‌شود و این یکی از مهم ترین و سخت ترین آزمون‌های تلویزیون در حوزه برنامه‌سازی است. در این سال سریال شب دهم به کارگردانی حسن فتحی در ایام نوروز پخش می‌شود و مخاطب بسیاری جذب می‌کند. برنامه‌های مناسبتی حالا یک تعریف جدید پیدا می‌کنند و همان اتفاقی که باید، می‌افتد. مردم ایران همزمان با سال نو حرمت عاشورا و امامشان را نگه می‌دارند و سال نوی عاشورایی را آغاز می‌کنند. این دهه با چند اتفاق ویژه همراه است. نخست ثابت شدن برنامه‌های گفت‌وگومحور و تحلیلی با محوریت عاشوراست و پس از آن پخش عزاداری‌های شهرهای مختلف در این ایام است. اگر تا پیش از این تصاویر ارسالی محدود به مراکز استان‌ها بوده حالا بسیاری از شهرهای کوچک و بزرگ هم در این زمان سهم دارند و البته این دهه آغاز پخش مستقیم عزاداری‌ها از شهرهای مختلف است.

در حوزه برنامه‌های نمایشی هم ابتدا داوود میرباقری با معصومیت از دست رفته سپس حسین سهیلی زاده با مجموعه آخرین دعوت به داستان عاشورا به شکلی مستقیم وارد می‌شوند، اما اتفاق ویژه دهه 80 سریال مختارنامه به کارگردانی داوود میرباقری است.

مجموعه‌ای که تا همین حالا هم مهم‌ترین و عظیم‌ترین مجموعه تلویزیونی با محوریت عاشوراست. این مجموعه به شکلی ساخته شده که هر قصه و حتی کاراکتر آن را به می‌توان به صورت مستقل و در قالب یک مینی سریال یا فیلم سینمایی نمایش داد و از این جهت گنجینه‌ای عظیم در حوزه سریال سازی مذهبی در ایران است.

دهه 80 دوره‌ای است که مداحی به شکل مستقل از تلویزیون دارای یک زمان و کنداکتور مشخص می‌شود و این نکته از این بابت حائز اهمیت است که در دهه 90 قسمت بسیار مهمی از برنامه‌های عاشورایی به مداحی اختصاص پیدا می‌کند.

یک شهر، یک صدا

دهه 90 پدیده‌هایی فوق العاده در عزاداری ایام محرم در تلویزیون بروز می‌کند. این دهه را می‌توان دهه توسعه و نمایش عزاداری‌های بومی با نگاه به ویژگی‌های هر منطقه دانست.

در این سال‌ها تلویزیون با رویکردی بومی محور سراغ نوحه‌ها و آیین‌های هر منطقه می‌رود و با تاسیس شبکه‌هایی مانند مستند به‌صورت ویژه به این برنامه‌ها می‌پردازد. اتفاقی که عزاداری عظیم و باشکوه حسینیه اعظم زنجان در ظهر روز قبل از تاسوعا نمونه کامل و بی‌نظیر آن است. دهه 90 سال‌های مستند‌های تخصصی و موضوعی در حوزه فرهنگ عاشوراست. در این سال‌ها توجه ویژه‌ای به پیرغلامان اهل بیت از طرف تلویزیون می‌شود و یکی از ارزشمند ترین کارهای ثبت و نگهداری خاطرات و شیوه‌های مداحی این پیران عرصه مرثیه و نوحه‌خوانی برای اهل‌بیت(ع) اتفاق می‌افتد.

راهپیمایی اربعین هم از اتفاقات مهم این دهه است. در این سال‌ها و با افزایش فشار کشورهای غربی و درگیری عراق و سوریه با بحث تکفیری ها، گردهمایی اربعین اهمیت بسیاری پیدا می‌کند و شیعیان با هوشمندی درمی‌یابند این اتفاق می‌تواند معادلات منطقه را بکلی تغییر دهد. تلویزیون در این سال‌ها با تجهیز و اختصاص زمان مناسب از لحظه لحظه این راهپیمایی تصویر پخش می‌کند و این مهم‌ترین گردهمایی مذهبی جهان را به همه کشورها مخابره می‌کند. به تصویر کشیدن این راهپیمایی با این حجم و مسیر و در مقابل این همه تهدید امنیتی از دستاوردهای مهم تلویزیون در این سال‌هاست که هر سال هم با توجه به افزایش تقاضای مردم برای حضور در راهپیمایی توسعه پیدا می‌کند.

تلویزیون در تمام این سال‌ها و در ایام محرم جایی برای به تصویر کشیدن عشق و ارادت مردم سرزمینی است که با عشق به اباعبدا... به دنیا می‌آیند و می‌میرند. مردمی که تا توان دارند در رکاب امام خود مانده‌اند و می‌مانند. امام مهربانی و عشق... .

بهرنگ ملک محمدی