بنیـادی بـرای عدالت

این تاکیدات از سوی مقام معظم رهبری نیز بارها مورد توجه قرار گرفته است و ایشان در دوران رهبری و همچنین پیش از آن همواره بر ضرورت اجرای عدالت و حمایت از محرومان تاکید کرده‌اند. حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای در بیانات اخیر خود در دیدار اقشار مختلف مردم تبریز به موضوع کم‌کاری در حوزه اجرایی کردن عدالت در سطح جامعه اشاره کردند و فرمودند: «در بحث عدالت و عدالت اجتماعی و برداشتن فاصله بین قشرهای مختلف مردم کم‌کاری و عقب‌ماندگی داریم. کاری که باید در این زمینه انجام بگیرد، آن‌چنان که شایسته و بایسته و لازم بوده، انجام نگرفته و باید به‌جد دنبال آن باشیم و بدانید که به توفیق الهی دنبال آن هستیم و از آن صرف‌نظر نخواهیم کرد. البته راهش مبارزه با ظلم و فساد است.»

اجرای عدالت؛ آرمان انقلاب

در ابتدای پیروزی انقلاب و تا زمان استقرار نظام جمهوری اسلامی تدابیر خاصی برای تامین معاش و مسکن مردم از یک‌سو و برقراری امنیت و سازماندهی فکر و فرهنگ مردم از سوی امام راحل صورت گرفت. نهادسازی اوایل انقلاب بر همین مبنا بود و تلاش شد تاسیس چنین نهادهایی هدفمند و با توجه به نیازهای جامعه ایرانی باشد. توجه به چنین نهادسازی‌هایی از نظر امام از چنان اهمیتی برخوردار بود که تاخیر در عملیاتی کردن آن را بر نمی‌تافتند. هدف اصلی ایجاد چنین مجموعه‌هایی رسیدگی سریع و کم‌هزینه و بی‌منت به مسائل و دردهایی بود که از روزگار حاکمیت پهلوی به مردم رسیده بود و نهادهای تازه‌تاسیس وظیفه داشتند با رسیدگی به معاش و معیشت مردم و نیازهای روزمره آنها از هیچ تلاشی برای تحقق عدالت در تمام شئون فروگذار نباشند. چرا که اجرایی کردن عدالت در همه ابعاد آن جزو آرمان‌های انقلاب بود و طبیعی است مردمی که انقلاب کردند، تحقق آن آرمان‌ها را جزو مطالبات خود ‌می‌دانستند.

بر همین اساس نهادهای انقلابی برای ترمیم بی‌توجهی به برخی مسائل جامعه از جمله حوزه‌های عدالت اجتماعی تاسیس شدند. حکومت پیشین رویکردی سرمایه‌دارانه و بر مبنای توسعه‌طلبی در مال‌اندوزی داشت و بسیاری از افرادی که در راس کار بودند از جمله سرمایه‌داران بزرگ به شمار می‌آمدند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، تلاش‌های گسترده‌ای صورت گرفت تا بسیاری از اموال که به ناحق در دست وابستگان به رژیم گذشته بود به اموال عمومی برگردد و صاحبان اصلی آن یعنی مستضعفان از آن بهره‌مند شوند. از این رو سنگ بنای تشکیل بنیاد مستضعفان بر پایه فرمان 9/12/1357 امام خمینی(ره) نهاده شد.

در این فرمان خطاب به شورای انقلاب آمده است:

«به‌موجب این مکتوب مأموریت دارید تمام اموال منقول و غیرمنقول سلسله پهلوی و شاخه‌ها و عمال و مربوطین به این سلسله را که در طول مدت سلطه غیرقانونی از بیت‌المال مسلمین اختلاس نموده‌اند به‌نفع مستمندان و کارگران و کارمندان ضعیف مصادره نماید و منقولات آن در بانک‌ها با شماره به اسم شورای انقلاب یا اسم اینجانب سپرده شود و غیرمنقول از قبیل مستغلات و اراضی ثبت و مضبوط شود تا به‌نفع مستمندان از هر طبقه صرف گردد، در ایجاد مسکن و کار و غیرذلک به جمیع کمیته‌های انقلاب اسلامی در سراسر کشور دستور می‌دهم آنچه از این غنائم به‌دست آوردند در بانک با شماره معلوم بسپرند و به دولت ابلاغ نمایید که این غنائم مربوط به دولت نیست و امرش با شورای انقلاب است و آنچه مأمورین دولت به‌دست آورده‌اند یا می‌آورند باید به همین شماره به بانک تحویل دهند و کسانی که از این اموال چیزی به‌دست آورده‌اند، باید فوراً به کمیته‌ها یا بانک تحویل دهند و متخلفین مورد مؤاخذه خواهند بود.»

بنیاد مستضعفان در گذر زمان

بنیاد مستضعفان در تاریخ 14/12/1357 زیر نظر هیات منتخب امام خمینی (ره) مرکب از: حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای، آیت‌ا... هاشمی رفسنجانی، آیت‌ا... بهشتی، آیت‌ا... موسوی اردبیلی، احمد جلالی، علی‌اصغر مسعودی و عزت‌ا... سحابی تاسیس شد.

این نهاد در 3 مرداد 1358 تحت شماره 1983 در اداره کل ثبت شرکت‌ها به‌صورت غیرانتفاعی و دارای تابعیت ایرانی ثبت شد و در 3 آذر 1367 با صدور فرمانی از سوی امام، خطاب به نخست‌وزیر وقت، نام بنیاد مستضعفان به بنیاد جانبازان تغییر یافت و در
ششم خرداد 1383 با موافقت رهبر معظم انقلاب، مأموریت و سازمان امور جانبازان در پی ایجاد تشکیلات جدید تحت عنوان بنیاد شهید و امور ایثارگران به آن نهاد انتقال یافت و نام این نهاد به بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی بازگشت.

شناسایی، تثبیت، تقویم، حفظ و اداره بهینه سرمایه و دارایی‌ها، انجام فعالیت‌های تولیدی و خدماتی در داخل و خارج از کشور، اداره بهینه شرکت‌ها و واحدهای تحت پوشش، انجام فعالیت‌های حمایتی و عام‌المنفعه، حفظ و بهره‌برداری از اشیا، اسناد و آثار تاریخی و موزه‌ای و انجام تحقیقات و تولید دانش فنی و فناوری کاربردی جزو ماموریت‌های بنیاد مستضعفان به شمار می‌رود.

بنیاد مستضعفان تاکنون چند دوره مدیریتی را تجربه کرده است. همزمان با تاسیس این نهاد برابر با تصمیم صورت گرفته علی‌نقی خاموشی به عنوان رئیس آن انتخاب شد. دوره بعدی همزمان با نخست‌وزیری شهید محمدعلی رجایی بود که طی حکمی از سوی امام در 26/6/1359 مسئولیت سرپرستی بنیاد به نخست‌وزیر وقت، شهید رجایی ابلاغ شد. در مهر 1359 شهید رجایی برای نظام دادن به امور بنیاد، محمود کریمی نوری را به سرپرستی بنیاد انتخاب کرد. در 13/9/1360 با شهادت محمدعلی رجایی، طی حکمی از سوی امام، میرحسین موسوی نخست‌وزیر وقت به عنوان مسئول جدید بنیاد منصوب شد. همچنین سیدمهدی طباطبایی در مهر 61 و طهماسب مظاهری در اواخر سال 63 و مهدی باقریان در سال 68 از سوی نخست‌وزیر وقت به سمت سرپرستی بنیاد انتخاب شدند. با حکم رهبر معظم انقلاب اسلامی در 15/6/1368، نام این نهاد به «بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی» تغییر یافت و محسن رفیقدوست به ریاست آن منصوب شد. حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای در تاریخ 31/4/1378 محمد فروزنده را به عنوان رئیس بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی منصوب کردند. از 31/4/93 نیز محمد سعیدی‌کیا به ریاست این نهاد منصوب شده که مسئولیت او همچنان ادامه دارد.

نواقص دهه 60

با تشکیل این نهاد تلاش برای پیگیری منویات امام در برخورد با اموال نامشروع و ثروت‌های بادآورده‌ای که از سوی مقامات رژیم پهلوی گردآوری شد،‌ آغاز شد. گرچه در بدو کار انجام اقدامات با مشکلاتی روبه‌رو بود.

بنیاد مستضعفان علاوه بر رسیدگی به اموال خاندان پهلوی و مقامات منتسب به رژیم گذشته، به موضوع مسکن هم پرداخت و ایجاد مسکن و کار برای مستمندان به عنوان مهم‌ترین ماموریت بنیاد مستضعفان تعیین شد.

روند فعالیت این نهاد انقلابی در طول دهه اول انقلاب گرچه نوید حرکت‌های ثمربخشی را در عرصه‌های کمک به محرومان می‌داد اما به دلیل پاره‌ای ضعف عملکردها نتایج درخشانی که انتظار می‌رفت یا به دست نمی‌آمد یا این‌که بدرستی اطلاع‌رسانی نمی‌شد. رهبر معظم انقلاب در دیدار مسئولان این بنیاد در سال 68 به این نقایص اشاره کردند.

حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای در این دیدار با بیان این‌که اگر روند فعالیت‌های بنیاد در مسیر درست قرار گیرد و امور مربوط به آن دلسوزانه پیگیری شود، گره‌هایی را می‌تواند باز کند که دولت قادر به گشودن آن نیست، عدم علم و اطلاع دقیق و حیطه‌بندی مشخص از سوی مسئولان بنیاد بر مجموعه موجودی و دارایی، این نهاد را یکی از نقایص فعالیت‌های این بنیاد دانستند. ضعف مدیریت‌ها و صرف و خرج اموال بنیاد در موارد مغایر با فلسفه کار بنیاد از دیگر ضعف‌هایی بود که رهبری به آن اشاره داشتند.

بنیاد مستضعفان در راستای فعالیت‌های مصوب خود تلاش‌های اقتصادی متنوعی را تاکنون در حوزه‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی و همچنین عرصه‌هایی چون خدمات،‌ انرژی، صنعت و معدن،‌ کشاورزی و ساختمان انجام داده و با توجه به گستردگی حوزه عملکردی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین نهادهای غیر دولتی در ایران درآمده است. همچنین این نهاد مجموعه‌هایی از فعالیت‌های تولیدی و خدماتی را در خارج از کشور انجام می‌دهد. در حال حاضر بنیاد در پنج معاونت تخصصی و هشت واحد مستقل و 20 هلدینگ و مجموعا در 207 شرکت فعالیت می‌کند.

این نهاد در حوزه خدمات بانکداری نیز فعال است و بانک سینا حضور گسترده‌ای در بازار پولی و بانکی کشور دارد. همچنین فعالیت در عرصه خدمات تفریحی و گردشگری و خدمات حمل و نقل، محرومیت‌زدایی از روستاها،‌ راهسازی، صادرات برخی از اقلام کشاورزی و لبنی، اعطای تسهیلات و ایجاد کارگاه در مناطق محروم و... از جمله فعالیت‌های این بنیاد است.

ضرورت شفافیت بیشتر

با توجه به گستردگی فعالیت‌های بنیاد مستضعفان ضرورت دارد که درباره نحوه عملکرد و میزان تاثیرگذاری این فعالیت‌ها در روند محرومیت‌زدایی، گزارش‌های شفاف و روشنی از سوی این نهاد ارائه شود و همچنین اطلاع‌رسانی مناسب از اقدامات صورت گرفته هم می‌تواند تا حدود زیادی باعث رفع برخی ابهامات از عملکرد این نهاد شود. همچنین گرچه بسیاری از فعالیت‌های بنیاد در عرصه اقتصادی است، اما این‌گونه نباید تلقی شود که بنیاد مشابه شرکت‌های تجاری است که صرفا به فکر سود است. ارائه گزارش‌ها از هزینه‌های صورت گرفته از سوی این نهاد و ارزیابی تعداد شغل ایجاد شده به نسبت هزینه‌کردها هم زمینه را برای ایجاد شفافیت در اقدامات بنیاد فراهم می‌آورد. طبعا گسترش فعالیت‌های اقتصادی باعث درآمدزایی خواهد شد اما با این وصف باید مشخص شود تا چه اندازه به میزان اقدامات صورت گرفته،‌ فعالیت‌ها زیانده نیز بوده است. ارزیابی این موضوع مسیر فعالیت بنیاد را برای پرهیز از فعالیت‌های زیانده اقتصادی مشخص خواهد کرد. نکته دیگر این‌که برخی اقدامات اقتصادی بنیاد مثل ساخت هتل یا پاساژ گرچه جزو فعالیت‌های پرسود و درآمدزا به شمار می‌رود، اما به نظر نمی‌رسد این اقدامات در مسیر رفع محرومیت از مستضعفان باشد. طبعا انجام فعالیت در برخی حوزه‌ها که سنخیتی با ماموریت بنیاد مستضعفان ندارد،زمینه را برای فراهم آوردن نوعی بدبینی نسبت به اقدامات این نهاد انقلابی فراهم می‌آورد.

بنیاد مستضعفان در دوره‌هایی از مدیریت خود با ابهاماتی در حوزه شفافیت‌های مالی روبه‌رو بود و حتی در دوره‌ای از فعالیت مجلس در معرض تحقیق و تفحص قرار گرفت که البته این درخواست با برخی از سوگیری‌های سیاسی همراه بود. به نظر می‌رسد در دوره مدیریت جدید تلاش‌های جدی برای رفع این ابهامات در حوزه حساب‌های مالی بنیاد صورت گرفته است. محمد سعیدی کیا در گفت‌وگویی با روزنامه ایران درباره این مساله تاکید دارد که تمام صورت‌های مالی بنیاد مستضعفان شفاف است وبه طور کامل روی سایت قرار می‌گیرد و هر فردی می‌تواند به اطلاعات مالی این بخش دسترسی پیدا کند.

یکی دیگر از موضوعاتی که زمینه گمانه‌زنی‌ها را پیرامون فعالیت بنیاد فراهم می‌کند، این است که همچنان برآورد دقیقی از میزان ارزش دارایی‌های این نهاد وجود ندارد. سعیدی کیا در گفت‌وگویی که با ایلنا داشت در این زمینه گفت: در حال حاضر برآورد دقیقی از میزان ارزش دارایی‌های بنیاد مستضعفان نداریم. ارزیابی میزان ارزش دارایی‌ها هم هزینه بسیار زیادی دارد. درباره میزان اراضی تحت مالکیت بنیاد هم به علت مسائل حقوقی و دعاوی مطرح در حوزه قضایی، آمار و ارقام دقیقی نداریم و اساسا تعیین ارزش دارایی‌ها بسیار پیچیده است.

بحث کوچک‌سازی و واگذاری برخی شرکت‌های بنیاد مستضعفان از دیگر موضوعات مطرح است که باید مورد توجه قرار گیرد. طبعا چنین حجم از فعالیت‌ها باعث تشدید بروکراسی اداری می‌شود و این مساله مورد تاکید رهبر معظم انقلاب هم قرار داشت. ایشان در توصیه‌ای به مسئولان بنیاد بر کاهش تمرکز اداری و واگذاری برخی از مجموعه‌های بنیاد به مردمی که توانایی اداره آن را دارند، تاکید داشتند.

تحقق چنین مسائلی قطعا می‌تواند بنیاد مستضعفان را که نهادی انقلابی است و برای دستیابی به یکی از مهم‌ترین آرمان‌های انقلاب یعنی رسیدگی به محرومان و اجرای عدالت بنیان نهاده شد به اهداف خود نزدیک‌تر کند.