شهری که با سفالگری به جنگ بیکاری رفت

در ایران قدمت سفالینه‌ها به بیش از ده هزار سال می‌رسد. قدیمی‌‌ترین چرخ سفالگری و کوره پخت سفال در جهان در شوش یافت شده ‌است. همچنین قدیمی‌ترین ظروف سفالی منقش، مربوط به ایران است. اگرچه سفالگری در جای جای ایران رونق دارد، اما فقط لالجین پایتخت سفالگری جهان است. شغل بیشتر مردم این شهر سفالگری است.

لالجین رتبه اول صادرات سفال را در کشور به خود اختصاص داده است. صنایع دستی و هنر سفالگری مردمان این خطه، سابقه‌ای چند هزار ساله دارد و حتی گفته شده چنگیز خان مغول در حیرت از هنر سفالگری لالجینی ها، دستور داد که از هنرمندان لالجینی، هنر سفالگری آموخته شود. هنر سفالگری نسل به نسل به مردم شهر لالجین رسیده و سفالگری، میراث آباء و اجدادی مردم این شهر است. برخلاف سفال‌های چینی که اکنون در بازار ایران فراوان شده‌اند، سفال‌های تولیدی این منطقه از کیفیت و اصالت بسیاری برخوردار است و هنوز هم مردم لالجین برای ساخت سفال‌ از چرخ‌های دستی استفاده می‌‌کنند.

محمد بهمنی مهر، یکی از اساتید موفق و خوشنام سفالگری در شهر لالجین است و نزدیک به 30 سال از عمرش را مشغول همین کار بوده است. او درباره علت انتخاب این شغل می‌گوید: «اگر کسی در لاجین متولد شود، بسختی می‌تواند سفالگر نشود، بویژه اگر پدرش هم سفالگر باشد. من شغل پدرم را ادامه دادم و کارگاهی که نزدیک به 30 سال است در آن مشغولم، بیش از 120 سال قدمت دارد و این مکان برای بیش از یک قرن کارگاه سفالگری بوده است.»

وی می‌افزاید: «در گذشته سفالگری به صورت استاد و شاگردی و پدر و فرزندی آموزش داده می‌شد، هر چند محصولات سفال در قدیم تنوع چندانی نداشت و فقط ظروف چرخی تولید می‌شد، اما امروز در دانشگاه‌های هنر و علمی ـ کاربردی رشته سفال و سرامیک تدریس می‌شود و علاقه‌مندان علاوه بر شیوه سنتی می‌توانند سفالگری را به صورت آکادمیک بیاموزند. تنوع محصولات سفال هم بسیار گسترده شده و هنر مجسمه سازی، کتیبه، نقش برجسته و قالب‌گیری هم به کمک هنر سفالگری آمده است.» این استاد کهنه کار درباره این که مدت زمان لازم برای یاد گرفتن هنر سفالگری و رسیدن به نقطه امرار معاش از این طریق چقدر است، خاطرنشان می‌کند: «استعداد ذاتی و میزان علاقه افراد بسیار تعیین‌کننده است. مساله مهم دیگر این است که فرد نزد چه استادی آموزش ببیند. برای سفالگری با چرخ اگر با یک استاد خبره و قدیمی سر و کار داشته باشید، حداقل بین 3 تا 4 سال باید زحمت بکشید.»

بهمنی مهر تصریح می‌کند: «در لالجین بیش از 8000 مدل سفال با لعاب‌ها و سایزهای متفاوت تولید می‌شود. این شهر با 17 هزار جمعیت، هزار و 200 کارگاه سفالگری و 300 واحد فروشگاهی دارد که کار بازاریابی و فروش را انجام می‌دهند. اشتغال‌زایی لالجین به حدی است که نه‌تنها خودش را سیراب کرده، بلکه باری هم از روی دوش مرکز استان برداشته است. در کارگاه من سه نفر مشغول کار هستند و هر محصول سفالین 35 درصد سود خالص به همراه دارد. مواد اولیه ما خاک رس است که به قیمت هر کیلو 250 تا 300 تومان خریداری می‌کنیم. خاک رس خاصیت فرم‌پذیری، ایستایی، لعاب‌پذیری، شوک‌پذیری و... دارد و به همین دلیل بهترین خاک برای سفالگری است. البته در شهرهایی مثل تبریز، میبد و اصفهان به جای خاک رس از کائولن استفاده می‌کنند که ایستایی و فرم‌پذیری کمتری دارد و صرفا برای تولید ظروف تخت و پارچ و لیوان کاربرد دارد.» این استاد سفالگری، مهم‌ترین ضرورت این عرصه را دانش‌بنیان شدن فرآیند سفالگری می‌داند و خاطرنشان می‌کند: «اگر سفالگری دانش‌بنیان شود، ضایعات از بین می‌رود و استحکام و ماندگاری محصولات افزایش می‌یابد. دغدغه ما در انجمن هنری سفال و سرامیک لالجین استانداردسازی سفال برای فروش است و امیدواریم سفال لالجین با استاندارد شناخته شده این شهر وارد بازار شود.» وی معتقد است مسئولان فقط برای ارائه آمار و موفق نشان دادن خود از لالجین استفاده می‌کنند، اما برنامه‌ای برای حمایت عملی از هنر سفالگری و دانش‌بنیان کردن آن ندارند.

بهمنی مهر با بیان این که درگیری‌های اجتماعی و ناراحتی‌های روحی و روانی در لالجین تقریبا صفر است، درباره علت آن می‌گوید: «کار هنری بویژه با خاک، اثرات روان‌شناختی عمیقی دارد و روح را پرورش می‌دهد. لالجینی‌ها با هنر سفالگری عجین هستند و به همین دلیل ما در اینجا چیزی به نام ناراحتی عصبی و روحی نداریم. مردم لالجین شاد، آرام، مهربان، خوش برخورد و بسیار مهمان نوازند و این ارمغان سر و کار داشتن با هنر و خاک است.»