ریشه‌های تضاد دیپلماتیک تهران - ریاض

اگر روابط دو کشور در دوره‌های تاریخی مختلف بررسی شود، نشانه‌هایی از قطع روابط دیپلماتیک و اختلافات ناشی از تفاوت ادراک در روابط دو کشور تکرار شده است.

چنین واقعیتی را می‌توان به عنوان بخشی از روابط منطقه‌ای ایران و عربستان در سال‌های 1390 به بعد مشاهده کرد.

زمانی که اسناد ویکی‌لیکس منتشر شد، تمام مقامات ایرانی به این جمع‌بندی رسیدند که عربستان بخشی از پازل اقدام نظامی علیه ایران در فضای رقابت‌های منطقه‌ای است.

جامعه ایرانی، هیچ‌گاه اسناد ویکی‌لیکس را درباره مواضع ملک‌عبدالله، پادشاه پیشین عربستان و عادل‌الجبیر، سفیر وقت عربستان در واشنگتن فراموش نخواهد کرد. بیان چنین رویکردهایی بر ادراک ایران نسبت به سیاست‌های عربستان در برخورد با جمهوری اسلامی ایران اثر خواهد گذاشت.

واقعیت آن است که عربستان همواره بخشی از ائتلاف منطقه‌ای جهان غرب در خلیج‌فارس بوده است. ساختار اجتماعی،‌ قابلیت نظامی و مولفه‌های درون‌ساختاری قدرت ملی، همانند جمعیت، توسعه انسانی و رشد اقتصادی، چنین واقعیتی را اجتناب‌ناپذیر می‌سازد.

عربستان در دهه 1970 بخشی از دکترین نیکسون بوده که امنیت دو ستونی در خلیج‌فارس را به همراه حکومت پهلوی در ایران عهده‌دار بوده است. در دوران بعد از انقلاب اسلامی، عربستان اصلی‌ترین حامی نظامی، اقتصادی و دیپلماتیک صدام حسین بوده است.

صدام بدون دلارهای نفتی عربستان نمی‌توانست جنگ علیه ایران را به مدت هشت سال ادامه دهد. حمله نظامی عراق به کویت و تهدید عربستان از سوی صدام حسین، معادله قدرت منطقه‌ای را تغییر داد. عربستان از آگوست 1990 سیاست خود را در حمایت و همکاری با ایران تعریف می‌کرد.

چنین روندی به بازسازی روابط ایران و عربستان منجر شد. اما تفاوت‌های ایدئولوژیک، رقابت‌های تاریخی و تضادهای ژئوپلتیکی واقعیت خود را در دومین دهه قرن 21 انعکاس داد.

قطع روابط دیپلماتیک عربستان با ایران، نمادی از رویارویی دیپلماتیک محسوب می‌شود. این رویارویی از حیث قابلیت‌های ساختاری و الگوهای رفتاری ایران در لبنان، سوریه، عراق و یمن پیامدهای منطقه‌ای دارد.

اکنون یک سال از قطع روابط دیپلماتیک عربستان با ایران سپری شده است. در این دوران انگیزه عربستان برای رویارویی با ایران کاهش پیدا نکرده است حتی شکست بازیگران جنگ نیابتی عربستان در حلب و موصل به عنوان عامل زمینه‌ساز بازسازی روابط محسوب نشده است.

چنین واقعیتی نشان می‌دهد که تلاش ایران برای بازسازی روابط دیپلماتیک صرفا می‌تواند از طریق موازنه قدرت منطقه‌ای حاصل شود.

دیپلماسی بدون موازنه قدرت منطقه‌ای نمی‌تواند همکاری‌های متقابل طولانی‌مدت را در روابط ایران، عربستان و کشورهای عرب منطقه‌ای به‌وجود آورد و چنان‌که تاکید شد، تلاش برای موازنه قدرت جز از طریق مقاومت در برابر سیاست تهاجمی عربستان در فضای جنگ نیابتی، حاصل نخواهد شد.

هرگونه موفقیت ایران در این فضا می‌تواند زمینه‌های لازم را برای بازسازی روابط دیپلماتیک دو کشور به‌وجود آورد. دیپلماسی در محیط پرآشوب منطقه‌ای صرفا از طریق معادله قدرت و غلبه بر کارگزاران جنگ نیابتی عربستان حاصل می‌شود.

دکتر ابراهیم متقی - استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران