رقص شمشیر آل‌سعود در دریای خون حاجیان

نتیجه اهمال مدیریتی مدعیان خادمی حرمین شریفین دست‌کم این بوده که براساس تازه‌ترین اسناد، تنها در طول 14 سال گذشته، 90 هزار زائر خانه خدا به دلیل سوء مدیریت حاکمان سعودی و فقدان ایمنی لازم، جان خود را از دست داده‌اند. این اعداد و ارقام نشان می‌دهد که فارغ از همه بحث‌های سیاسی پیرامون انحصار مدیریت حج، آل‌سعود در تامین بدیهی‌ترین حقوق زائران که حفظ امنیت جانی آنهاست کوتاهی کرده و باعث شده‌اند تا سفر حج به یکی از ناامن‌ترین سفرها تبدیل شود.

تنها اگر به همین آمار چند روز پیش روزنامه الاخبار لبنان درباره مرگ 90هزار زائر خانه خدا در طول 14 سال گذشته اکتفا کنیم، تعداد تلفات منتهی به مرگ در حوادث حج به اندازه سقوط 180 بوئینگ 747 یا ایرباس 380 است که به طور متوسط 500 مسافر دارند. این یعنی تلفات حج به اندازه سقوط 12 هواپیما در یک سال بوده و به عبارت دیگر یعنی بی‌کفایتی آل‌سعود در اداره حج، به اندازه سقوط ماهانه یک هواپیما، به جان باختن مسلمانان منتهی شده است.

بی‌تردید قداست حج برای مسلمانان به اندازه‌ای است که با همه مشکلات و ناامنی‌های موجود حاضر به کنار گذاشتن این فریضه نیستند مگر آن که مدعیان خادمی حرمین شریفین مانع شوند، اما سوال اینجاست که جهان اسلام تا چه زمانی باید انبوه حوادث عمدی و غیرعمدی رخ داده در ایام حج را تحمل کند؟ چگونه است که سفر بیست میلیون زائر اربعین به شهرهای مقدس عراق آن هم در اوج تهدیدات تروریستی، به هیچ حادثه‌ای منتهی نمی‌شود، اما سفر دو میلیون زائر به مکه و مدینه باید به این تعداد تلفات سنگین ختم شود؟

برای آن که تنها گوشه‌ای از حوادث رخ داده در ایام حج را در 40 سال اخیر مرور کنیم، به اختصار یادی می‌کنیم از سریال سوء مدیریت حکمرانان سعودی که با وجود همه پیشرفت‌های تکنولوژیکی، همچنان سفر حج را به سفری ناایمن برای مسلمانان تبدیل کرده‌اند. این حوادث، البته منهای اقدامات شیطنت آمیز عربستان است که در دهه‌های قبل، بارها به لغو اعزام زائران ایرانی انجامیده است. نمونه‌اش در دوره صفویه یا قاجاریه، که برای مدتی اعزام زائران خانه خدا برای عمره مفرده متوقف شد. بعدتر در دوره رضا پهلوی در همان سال‌های نخستین حکمرانی آل‌سعود، باز هم اعزام زائران ایرانی ـ همراه با دیگر کشورهای اسلامی ـ متوقف شد یا در ابتدای دهه 1320 شمسی که اعدام یک ایرانی تنها به دلیل تهوع در درون مسجدالحرام آن هم به دلیل گرمای هوا، خشم ایرانی‌ها را در پی داشت و اعزام زائران را متوقف کرد.

از این دست اتفاقات که بگذریم، آنچه در ادامه می‌آید، تنها فهرستی از حوادث ناگواری است که آل‌سعود یا نتوانستند یا نخواستند آن را مدیریت کنند و به این ترتیب فاجعه آفریدند.

آتشی که به جان چادرهای حجاج افتاد

19 آذر 1354. وقوع آتش‌سوزی گسترده بر اثر انفجار کپسول گاز در چادرهای حجاج یکی از آن حوادثی بود که در نتیجه آن، بیش از 200 حاجی در آتش سوختند.

فریدون صدیقی، یکی از خبرنگاران ایرانی که در آن حادثه حضور داشت در تشریح آن سانحه می‌گوید: «در آن ایام چند کاروان معروف بودند که سرویس‌های ویژه‌ای ارائه می‌کردند و قیمت تمام شده حاجی‌ها در این کاروان‌ها هم براساس نوع خدماتی که داشتند، متغیر بود. مثلا یادم هست اولین بار در آن زمان یک کاروانی پرتقال تامسون و موز به حجاج می‌داد که میوه‌های جدیدی بودند و براساس همین سرویس‌های خاص کپسول‌هایی هم در برخی کاروان‌ها قرار داشت تا غذاهای خاص طبخ شود و در یکی از چادرها به علت همین کپسول‌ها حریق رخ داد.»

مسجدالحرام در تصرف افراطیون

29 آبان 1358. حمله مردان مسلح به مسجدالحرام و گروگانگیری ده‌ها زائر رخ داد. حادثه‌ای که به وضوح ناشی از ضعف امنیتی رژیم سعودی بود. بر اثر هجوم مأموران امنیتی به داخل محل و درگیری‌های به وجود آمده در آن سال 150 نفر کشته و 560 زخمی شدند. براساس آماری دیگر، در این حادثه 127 تن از نیروهای امنیتی و 250 نفر از نیروهای شورشی کشته شدند.گفته می‌شود گروگانگیرها ازجمله افراطیونی بودند که می‌گفتند محمدعبدالله القحطانی منجی اسلام است و همه باید از او پیروی کنند. آنها مسجدالحرام را به همین دلیل به تصرف درآوردند.

شلیک مستقیم به زائران ایرانی

9 مرداد 1366. زائران ایرانی که قصد برپایی راهپیمایی برائت از مشرکین را داشتند با مخالفت نیروهای امنیتی سعودی روبه‌رو شدند و به دستور مقامات مافوق خود جنایت هولناکی را خلق کردند و بیش از 400 حاجی بی‌گناه را به ضرب گلوله به شهادت رساندند.

این اتفاق یک حادثه نبود و عملا با برنامه ریزی قبلی و با هدف تیراندازی مستقیم به زائران ایرانی صورت پذیرفت. از این حادثه به عنوان اثبات سرسپردگی سعودی‌ها به واشنگتن و تل‌آویو نام برده می‌شود.

بحران‌های داخلی عربستان و قربانی شدن حجاج

19 تیر 1368. در این تاریخ طی دو حمله در خارج از مسجدالحرام یک نفرکشته شدو 16 نفر زخمی شدند. در این ارتباط 16 شهروند کویتی محکوم و چند هفته بعد اعدام شدند. این حادثه نیز یکی دیگر از حوادثی بود که نشان می‌داد رژیم سعودی تا چه اندازه در قبال حملات به حرمین شریفین آسیب‌پذیر است.

هجوم به اماکن مقدس، علاوه بر این که بی‌ثباتی داخلی در عربستان را به نمایش می‌گذاشت، حکایت بی‌کفایتی در مدیریت حج نیز بود. حکایتی که در سال‌های بعد ابعاد گسترده‌تری به خود گرفت.

موج اول خفگی حجاج در مکه

11 تیر 1369. این یکی از آشکارترین اتفاقاتی بود که جهان را متوجه بی‌کفایتی آل‌سعود در اداره حج کرد. در این تاریخ، بر اثر ازدحام حاجیان و از کارافتادن دستگاه تهویه هوا و در نتیجه هرج‌ و مرج داخل تونل منتهی به اماکن مذهبی مکه، 1426 نفر بر اثر خفگی و ماندن زیر دست‌ و پا جان باختند.

این حادثه یکی از شبیه‌ترین حوادث به فاجعه اخیر منا بود. شاید اگر در همان سال جهان اسلام فکری به حال مدیریت حج می‌کرد، در سال 94، بیش از 7000 نفر از حجاج قربانی سوءمدیریت آل‌سعود نمی‌شدند.

حادثه‌ای دیگر، این بار در رمی جمرات

3 خرداد 1373. این دومین موج از سلسله حوادثی بود که به فاجعه منا مشهور شده است. در ازدحام و هرج‌ و مرج طی مراسم رمی جمرات در مشعر منا، 270 نفر زیر دست ‌و پا جامانده و جان خود را از دست دادند.

بی‌نظمی و ناتوانی آل‌سعود در مدیریت رفت‌و آمد زائران، مهم‌ترین عاملی بود که باعث شد بسیاری از حجاج جان خود را از دست بدهند. البته این پایان ماجرا نبود.

دوباره آتش، دوباره تلفات انسانی

17 اردیبهشت 1374. بر اثر حریق در چادر زائران سه نفر جان خود را از دست ‌داده و 99 نفر مجروح شدند. این آتش‌سوزی گسترده نتیجه عدم پیش‌بینی‌های لازم از سوی آل‌سعود برای پیشگیری از وقوع آتش‌سوزی آن هم در گرمای هوای حجاز بود.

بسیاری از حوادث دیگری که هر ساله در ایام حج قربانی می‌گیرد، عملا نتیجه غفلت مدیریت آل‌سعود در تامین بدیهیات سفر ایمن حجاج است.

سریال توقف‌ناپذیر آتش‌سوزی

26 فروردین 1376. شکل‌گیری یک حریق عظیم در اردوگاه زائران بالغ ‌بر 340 نفر کشته و 1500 نفر زخمی بر جا گذاشت.

نگاهی به تکرار حوادث آتش‌سوزی در ایام حج نشان می‌دهد که مدیران حج آل‌سعود تا چه حد دچار ناکارآمدی هستند، چراکه حتی به اعتبار تجربه سال‌های قبل، توان پیشگیری از وقوع دوباره حوادث را ندارند.

ازدحام جمعیت باز هم قربانی می‌گیرد

20 فروردین 1377. در این تاریخ باز هم ازدحام جمعیت قربانی گرفت تا نشان دهد آل‌سعود در مدیریت مناسک منا تا چه اندازه دچار سوءمدیریت است. در این تاریخ ازدحام در منا حداقل 118 نفر کشته و 180 نفر نیز زخمی شدند.

این حادثه نشان داد که عربستان با وجود دست کم دو تجربه قبلی در حوادث منا، همچنان در پیشگیری از وقوع حادثه ناتوان است.

حوادثی که دیگر چندان غیرعمد نیست

15 اسفند 1379. این بار 35 زائر ازجمله 23 زن در مراسم رمی جمرات زیر دست ‌و پا جان باختند.

تکرار حوادث مربوط به آتش‌سوزی یا جان باختن زائران خانه خدا در ازدحام جمعیت حکایت از آن دارد که حاکمیت عربستان گویی میلی به اصلاح سیستم‌های مربوط به مدیریت حجاج ندارد. بنابراین شاید نتوان میزان تکرار این سوانح سالانه را چندان هم اتفاقی و غیرعمدی نامید.

بی‌اهمیتی جان حجاج برای آل‌سعود

22 بهمن 1381. موج قربانیان در منا تمامی ندارد. هرچند آمار کشته‌شدگان به حادثه مهر 94 نمی‌رسد، اما تکرار فاجعه منا نشان می‌دهد که آل‌سعود دغدغه جان زائران خانه خدا را ندارد و با استفاده از سکوت اجباری برخی دولت‌های دست نشانده در جهان اسلام، به سهل‌انگاری در مدیریت مناسک حج ابراهیمی ادامه می‌دهد.

در این تاریخ، یعنی 13 سال قبل از فاجعه اخیر منا، 14 زائر ازجمله 6 زن در مراسم منا جان خود را از دست دادند.

گزیدگی از یک سوراخ؛ چند بار؟

12 بهمن 1382. این بار هم ازدحام در مراسم رمی جمرات، 251 کشته و صدها مجروح به بار آورد.

تکرار این حوادث شاید به نظر ملال‌آور باشد، اما حکایت از آن دارد که آل‌سعود با وجود برخورداری از تجربه حوادث مکرر، هیچ گامی برای بهبود ایمنی زائران برنداشته است. آیا این به خودی خود بهترین سند برای اثبات ناکارآمدی حکمرانان عربستان برای اداره حج نیست؟

وقتی عذرخواهی در قاموس آل‌سعود نیست

3 بهمن 1383. سیاهه ناکارآمدی، تمامی ندارد. باز هم در مراسم رمی جمرات درمنا سه زائر زیر دست و پا جان باختند.

نکته جالب توجه در همه این حوادث مشابه آنجاست که در هیچ یک از این حوادث ریاض حاضر به عذرخواهی از خانواده‌های حادثه دیده نشد.

هتل‌ها هم قربانی می‌گیرند

16 دی 1384. فروریختن هتلی در مرکز مکه 76 کشته بر جای نهاد. این زنگ خطری برای همه هتل‌سازانی بود که شهرهای مقدس مکه و مدینه را به یک کارگاه ساختمانی تبدیل کرده‌اند.

با وجود آن که انبوه‌سازی در این شهرهای مقدس با اعتراض بسیاری از صاحب‌نظران روبه‌رو شده، ولی آل‌سعود حتی زحمت فشار وارد کردن به سازندگان این ساختمان‌ها برای حفظ ایمنی زائران را به خود نمی‌دهند.

سیر قهقرایی در حفظ ایمنی زائران

22 دی 1384. یک هفته پس از سانجه قبلی، بار دیگر بیش از 360 زائر در ازدحام در مراسم رمی و جمرات در منا کشته می‌شوند.

تکرار حوادث تنها در یک سال، نشان می‌دهد که چگونه آل‌سعود در مدیریت امور حج سیر قهقرایی طی می‌کند. جالب اینجاست که در همه سال‌های بعد تا سال 94 این سیر با کشته شدن تعدادی از زائران ادامه می‌یابد. به دلیل تکرار حوادث، از یادآوری حوادث مشابه در یک دهه بعد صرف‌نظر می‌کنیم.

در بر پاشنه بی‌کفایتی می‌چرخد

سال 85 هم سال تلخی برای خانواده بسیاری از حجاج بود. ویران شدن ساختمان هتلی در نزدیک مسجدالحرام منجربه کشته شدن 76 نفر شد. همچنین در واقعه‌‌ای دیگر در همان سال، 364 حاجی به دلیل ازدحام در منا جان باختند.

این دو حادثه، باز هم درس عبرتی برای متولیان برگزاری حج در عربستان سعودی نشد و در بر همان پاشنه بی‌کفایتی چرخید.

تعرض به 2 نوجوان و سقوط اخلاق سعودی

8 فروردین 1394. در این روز دو نوجوان 14 و 15 ساله ایرانی در فرودگاه جده مورد تعرض قرار می‌گیرند. اقدامی که به قطع اعزام زائران عمره به حج منتهی شد. این اتفاق نشان از سقوط اخلاق در سیستم مدیریت حج آل‌سعود داشت.

معاون وزیر امور خارجه در تشریح این اتفاق گفت: در هفته دوم تعطیلات، به هنگام بازرسی ازیک کاروان عمره ایرانی، مأموران متخلف مذکور به بهانه مشکوک ‌شدن به دو نوجوان ایرانی، آنها را از بقیه جدا کرده و در بخش دیگری مورد بازرسی بدنی قرار دادند که در اثنای بازرسی، سایر افراد کاروان متوجه شدند که مأموران خاطی قصد آزار و اذیت جنسی آن دو نوجوان را داشته‌اند و... .

جان زائران زیر سایه غول‌های آهنی

20 شهریور 1394. خبر شوکه‌کننده است. سقوط یک جرثقیل در مسجدالحرام، حدود 110 کشته و نزدیک 400 زخمی برجای می‌گذارد.

این اتفاق حکایت از بروز و ظهور آسیب‌های ناشی از ساخت و ساز بی‌رویه در نزدیکی اماکن مقدس دارد. روزنامه سعودی عکاظ گزارش می‌دهد که مقامات سعودی از خطرات این ساخت و سازها خبر داشته‌اند. این روزنامه می‌نویسد: «گزارش وزارت دارایی (سعودی) فاش می‌کند که این وزارت،‌ ده ماه پیش از سقوط جرثقیل، خواستار برچیده شدن آن شده بود.»

عیدی که برای 7000 خانواده عزا شد

2 مهر 1394. سال 94 سال پرحادثه‌ای بود. علاوه بر موضوع سقوط جرثقیل، آتش‌سوزی در چادر زائران مصری هم حادثه آفرید و در نهایت آخرین فاجعه درست در روز عید قربان رخ داد و به کشته شدن بیش از 7000 زائر انجامید.

این واقعه مرگبارترین رویداد تاریخ حج است و همان طور که اشاره شد، با تعداد کمتری از قربانیان، بارها تکرار شده بود. مقامات سعودی هرچند نتوانستند آمار کشته شدگان را پنهان کنند، اما تلاش کردند با فرافکنی از زیر بار مسئولیت این جنایت شانه خالی کنند. پس از این فاجعه، بسیاری از تحلیلگران در کشورهای مختلف تاکید کردند که این حادثه نشان داد آل‌سعود لیاقت اداره حج را ندارند.

داستان ادامه دارد

27 تیر 1395. حریق گسترده در هتلی در شهر مکه نشان می‌دهد که ضعف مدیریتی در رسیدگی به امور زائران ادامه دارد.

سریال بی‌کفایتی آل‌سعود بدون توقف ادامه می‌یابد و به این ترتیب باید منتظر فجایعی عظیم‌تر بود. فجایعی که اگر فکری برای توقف آن نشود، هم مناسک حج را ناایمن می‌کند و هم آبروی مدیریت اسلامی را در پیش چشم جهانیان می‌برد.

مصطفی انتظاری هروی