راهی برای انتقال فرهنگ قرآن به جامعه

بهجت‌پور: باید مهندسی مورد نظر قرآن را کشف کنیم

جنبه عمده مطالعات اسلامی تاکنون برای کشف محتوای قرآن بوده است، مثلا این که بدانیم امر به معروف چیست و چه ابعادی دارد؟ اما دو مساله اساسی درخصوص روش کشف محتوای قرآن مورد غفلت قرار گرفته است؛ اولین مساله چگونگی انتقال عنصر فرهنگی به جامعه است. یعنی برای این که مردم نماز بخوانند ما باید از کجا شروع کنیم و ازسوی دیگر مجموعه عناصر اسلامی باید با چه نسبتی مورد بحث قرار گیرد، مثلا اهمیت حجاب در اسلام به چه میزان است؟ اهمیت توحید در اسلام به چه میزان است؟ برای این که بتوان به این پرسش‌ها پاسخ داد، باید به تفسیر تنزیلی قرآن که براساس نزول تدریجی قرآن است، توجه کرد. نکته دوم این است که ترتیب کنونی قرآن ترتیب براساس نزول نیست و براساس کوتاهی و بلندی سوره‌های قرآن از بزرگ به کوچک تنظیم شده است.

در کتاب تفسیر تنزیلی مجموعه‌ای از مباحث نظری درباره تفسیر تنزیلی مطرح شده است. در ادامه تفسیری از قرآن به عمل آمده است. تاکنون سه جلد از این تفسیر منتشر شده و جلد چهارم و پنجم زیر چاپ هستند. این تفسیر تا 20 جلد ادامه خواهد داشت. در کنار تفسیر تنزیلی در یک کتاب برای اولین‌بار یک تفسیر موضوعی نیز براساس تفسیر تنزیلی با موضوع عفاف و حجاب به رشته تحریر درآورده‌ام که منتشر خواهد شد. از سویی سعی شده مباحث نظری تفسیر تنزیلی مطرح شود و در کنار این تفسیر به شبهاتی که درخصوص این تفسیر مطرح شده است، پاسخ داده شود. این اثر اولین اثری است که به بیان مقدمات نظری تفسیر تنزیلی می‌‌پردازد.

مراد من از اعتبار، مشروع بودن تفسیر تنزیلی بوده است، یعنی این روش تفسیری، تفسیر شرعی است و منافاتی با احادیث و سنت معصومین ندارد. هر سوره غرضی دارد، جدولی که من آورده‌ام براساس مقایسه جداول مستند به روایات است. من در پایان نتیجه گرفته‌ام که گزارش‌های مختلف در 75 مورد توافق دارند، با بررسی این 75 سوره سیاق معنایی شکل گرفته است که آیات اختلافی به آن رجوع داده شده و تعیین‌تکلیف شده‌اند. شیوه مهندس بازرگان در تعیین تاریخ نزول درست نیست و متاثر از شرق‌شناسان است. وظیفه ما مهندسی آیات قرآن نیست، بلکه باید مهندسی مورد نظر قرآن را کشف کنیم. وظیفه ما کشف قواعد تحول از خود قرآن است.

باید ببینیم قرآن چگونه جامعه ایمانی می‌سازد. کاری که در سیر نزول قرآن صورت گرفته است تبدیل مردم از مسلمان به مؤمن بوده است. سپس قرآن برنامه تعبد را معین کرده است. در نهایت قرآن پس از ارائه برنامه کامل جامعه‌سازی، در سوره‌‌های آخر فرآیند ارزیابی، نقد و پالایش را پیشنهاد داده است.

فقهی‌زاده: مهم‌ترین دستاورد نفسیر تنزیلی تأثیر تربیتی است

ابتدا باید مشخص شود مراد از اصطلاح تفسیر تنزیلی (در مقابل تفسیر ترتیبی) چیست؟ این کتاب مزایای بسیاری دارد و ازجمله نکات مثبت آن، شجاعت علمی نویسنده است. شخصیت‌هایی مانند محمد عبده، آیت‌الله جوادی‌آملی، آیت‌الله شهید صدر و... از نقد منصفانه آقای بهجت‌پور در امان نمانده‌اند. ایشان منابع بسیاری (در حدود 200 منبع) را مورد استفاده قرار داده و به نقد منصفانه آنها نیز پرداخته‌ است. ایشان گاهی توانسته‌ شخصیت‌های بزرگ و گمنامی مانند آیت‌الله کرمی را نیز یافته و از ایشان بهره ببرد. در جایی محمد عبده مطرح می‌کند چرا در زمان نزول، قرآن توانست انقلابی فرهنگی به‌وجود بیاورد؟ اما اکنون چنین تاثیری ندارد و آیا مشکل از ماست یا از قرآن که جوابش این است که مشکل از ماست. از این‌رو تفسیر محمد عبده اجتماعی است. جناب آقای بهجت‌پور هم می‌کوشد با تفسیری که از قرآن ارائه می‌کند، بتواند تأثیر تربیتی در جامعه بگذارد؛ از این‌رو مهم‌‍ترین دستاورد این اثر تأثیر تربیتی است. ایشان تفسیر را به مثابه علم تربیتی ارائه کرده‌ است.

وی اولویت و اعتبار را به تفسیر تنزیلی داده‌ است، اما اعتبار به چه معنا می‌تواند باشد: معنای اول لزوم و قطعیت است، دوم ممکن است صحت و کارآمدی باشد و معنای سوم سودمندی و فایده‌رسانی است. احتمال اول نه ممکن است و نه مطلوب، اما احتمال دوم و سوم قابل قبول است. ممکن است در برخی از روش‌ها با شما مناقشه کنم، اما در صحت و کارآمدی این روش شکی ندارم. کل قرآن به صورت یک بسته هدایتی است، این قرآن براساس قطعاتی است که نظم آن جدای نظم نزولی بوده است، قرآن سوره سوره بوده و نه آیه آیه. به اعتقاد جناب آقای بهجت‌پور، اولویت با تفسیر نزولی است که من نیز معتقد هستم این شیوه صحیح و مفید است، اما این یک شرط دارد و آن این که ترتیب نزول قرآن قابل اثبات باشد و من معتقدم این کار دشوار است.

فلاح‌پور: اضطراب نویسنده در تعاریف

اولین اشکالی که می‌توان به این کتاب وارد کرد اشکال ساختاری است. بحث فواید در کنار و هم‌عرض بحث مبانی، اصول و قواعد مطرح شده است که جای فواید در کنار اینها نیست و مولف باید این را در مقدمه می‌آورد. از سوی دیگر کل پروژه نتیجه‌گیری ندارد. از سوی دیگر تعاریف، دقیق، جامع و مانع نیست. خود مؤلف گفته است اضطرابی در تعاریف بوده و البته این اضطراب باعث شده در مرحله مصداق‌یابی نیز خلط و اشکالاتی به‌وجود بیاید. این اشکال ناشی از این مساله است که مولف حدومرز بحث نظری با بحث عملی و کاربردی را رعایت نکرده ‌است. دکتر خسرو باقری در سال 68 و در کتاب «نگاهی دوباره به تربیت اسلامی» به این مسائل اشاره کرده و مولف می‌توانست از این مطالب استفاده کند.

به نظرم اشکال کار از اینجا ناشی شده که چون نویسنده در تعاریف اضطراب داشته‌، تعاریف را از فقه آورده‌، در حالی که تفسیر، علمی نظری و فقه، علمی عملی است.

جـام جـم

سیدحسین امامی