جای خالی نویسنده در برنامه‌های مجری‌محور

پایه و اساس همه این برنامه‌ها و هر آنچه از رادیو و تلویزیون به مخاطبان ارائه می‌شود متن است؛ حضور نویسنده در برنامه‌های رادیویی به‌خوبی احساس می‌شود، اما در برنامه‌های تلویزیونی این حضور چندان مشخص و قابل قضاوت و ارزیابی نیست. در دهه 60 و 70 از نوع متونی که مجریان در هر برنامه‌ می‌خواندند، می‌شد به حضور نویسنده‌ای پی برد که یا خودش می‌نویسد یا از آثار بزرگان، متونی را انتخاب می‌‌کند، اما حالا به نظر نمی‌رسد حتی برخی از پرمخاطب‌ترین برنامه‌های تلویزیونی مانند نود، هفت، ماه عسل و امشب نویسنده داشته باشند.

براساس توضیحات احسان علیخانی تهیه‌کننده و مجری برنامه «ماه عسل» و علی‌ ضیا تهیه‌کننده و مجری برنامه «امشب» هر دو این برنامه‌ها از حضور نویسنده بهره‌ می‌برند، اما نویسندگان این برنامه‌ها برای مجری متن نمی‌نویسند بلکه پژوهش‌هایی انجام می‌دهند، اطلاعاتی تدارک می‌بینند و در مواردی سوالاتی برای پرسیدن از مهمان برنامه طراحی می‌کنند که مجری بتواند براساس آنها حرف‌ بزند و مباحث را مدیریت کند.

محقق یا نویسنده

عده‌ای بر این باورند که سلام و علیک مجری یک برنامه تلویزیونی و طرح چند سوال از مهمان برنامه و هدایت بحث نیازمند وجود یک متن از پیش نوشته شده، نیست و مجری باید آن قدر در کارش ماهر و اهل مطالعه باشد که بدون هیچ کمکی از پس این کارها بر بیاید.

سعید بشیری تهیه‌کننده‌ای که برنامه‌های موفقی مانند دو قدم مانده به صبح و سفید را در کارنامه دارد، وجود نویسنده را برای هر برنامه‌ای ضروری نمی‌داند، اما معتقد است لازم است در همه تولیدات رادیو و تلویزیون یک یا چند محقق حضور داشته باشد.

او در این باره توضیح می‌دهد: حضور نویسنده در برنامه‌ای ضرورت دارد که لازم باشد متنی توسط مجری خوانده شود. دیگر برنامه‌ها از جمله آثار گفت‌وگومحور نیازی به نویسنده ندارد اما در این گروه از برنامه‌ها تحقیق و پژوهش اهمیت بیشتری دارد.

براساس توضیحات بشیری در برنامه سفید برای هر موضوعی محققی وجود دارد که هم اطلاعات لازم را جمع‌آوری می‌کند و هم متون موردنیاز برنامه را می‌نویسد، اما در برنامه دو قدم مانده به صبح فقط ارائه بخش «داستانک» منوط به حضور نویسنده بود و بشیری حتی ضرورتی برای حضور یک محقق هم احساس نمی‌کرد، زیرا از نگاه او کارشناسان و مهمانان برنامه با پشتوانه سال‌ها تحقیق و پژوهش به این برنامه می‌آمدند و نیازی نبود کسی پژوهش دوباره‌ای انجام بدهد.

به اعتقاد بشیری دوره نوشتن متن برای مجری تمام شده است، اما تحقیق و پژوهش اهمیت بیشتری نسبت به گذشته پیدا کرده است. این تهیه‌کننده در تدارک برنامه «دوباره نگاه کن» برای پخش در ماه مبارک رمضان است و در این برنامه به‌واسطه بررسی موضوعات تخصصی از حضور یک روحانی به عنوان محقق و کارشناس دینی بهره برده است.

حضور نویسنده باعث ارتقای برنامه می‌شود

عبدالله کریمی تهیه‌کننده برنامه سیمای خانواده برای حضور نویسنده در برنامه‌های ترکیبی و گفت‌وگو محور اهمیت زیادی قائل است و کسالت و تکرار را آفت بزرگی می‌داند که در نبود نویسنده، سردبیر و اتاق فکر به جان یک برنامه می‌افتد، اما به اعتقاد این تهیه‌کننده هم امروزه بیشتر از نویسنده ، حضور یک محقق و پژوهشگر ضرورت دارد و گردآوری اطلاعات بر نگارش متن ارجح است.

سیمای خانواده از آن دست برنامه‌های تلویزیونی است که هم از حضور نویسنده بهره می‌برد و هم سردبیر و هم یک اتاق فکر که به گفته کریمی فعال و پرکار است. شایسته شوشتری سردبیر برنامه سیمای خانواده حضور نویسنده را در رشد و رونق برنامه موثر می‌داند، اما ضرورت چندانی برای نوشته شدن متن نمی‌بیند و او نیز به ارائه اطلاعات توسط پژوهشگر برنامه تاکید می‌کند.

شوشتری برای برخی متون برنامه سیمای خانواده از همکاری برخی از اعضای شورای پزشکی سازمان صدا و سیما بهره می‌گیرد و بقیه کسانی که به عنوان نویسنده با او در سیمای خانواده همکاری می‌کنند، عمدتا یا پژوهشگر هستند یا افرادی که سوژه‌های مناسب را شناسایی و معرفی می‌کنند. پژوهشگران در برنامه‌های ترکیبی هم بخشی از محتوای برنامه را تدارک می‌بینند، هم سوالاتی که مجری می‌پرسد طراحی و هم مهمانان و سوژه‌های مناسب را به سردبیر معرفی می‌کنند.

حبیبه محمد یوسفی یکی از کسانی است که در معرفی خانواده‌های موفق به شوشتری کمک می‌کند. او که روزنامه‌نگار است و در یکی از نشریات خانوادگی فعالیت می‌کند، افراد و سو‌ژه‌های خاص و مناسبی که به واسطه فعالیت در عرصه مطبوعات با آنها آشنا شده را به برنامه سیمای خانواده معرفی می‌کند و اطلاعاتی درباره هر خانواده به صورت مکتوب در اختیار سردبیر این برنامه قرار می‌دهد که برای مطالعه در اختیار مجری برنامه قرار می‌گیرد.

به نظر می‌رسد به مرور زمان و با تغییر ساختار برنامه‌های تلویزیونی، حرفه نویسندگی دچار دگردیسی شده و افرادی که دستی به قلم داشته‌اند، به عنوان پژوهشگر برنامه‌ای با تلویزیون همکاری می‌کنند.

حرفه‌ای که شغل نیست

نویسندگی حرفه‌ای مبتنی بر خلاقیت و اندیشه است و بسادگی در مختصات یک شغل مبتنی بر شرح وظایف و زمان خدمت نمی‌گنجد. به نظر می‌رسد این مساله مهم‌ترین دلیلی است که باعث شده نویسندگی در برنامه‌های تلویزیونی از جایگاه و اهمیت لازم برخوردار نباشد.

نویسندگی برنامه‌های تلویزیونی حتی در میان آموزش‌های دانشگاهی هم جایگاهی ندارد. به گفته دکتر محمود اربابی، معاون آموزشی و پژوهشی دانشکده صداوسیما نه در این دانشگاه و نه در هیچ دانشگاه دیگری رشته یا گرایشی برای آموزش نویسندگی برنامه‌های تلویزیونی وجود ندارد، زیرا رشته‌ها و گرایش‌ها بر مبنای مشاغلی که می‌توانند ایجاد کنند، شکل می‌گیرند و نویسندگی برای برنامه‌های تلویزیونی یک شغل نیست. وی توضیح می‌دهد: کسانی که در رشته ادبیات، فیلمنامه‌نویسی یا دیگر رشته‌های مرتبط یا حتی غیرمرتبط با نویسندگی تحصیل کرده‌اند و ذوقی برای نویسندگی دارند، می‌توانند برای برنامه‌های تلویزیونی بنویسند.

از نظر اربابی، نویسندگی برنامه‌های تلویزیون ظرفیت لازم برای ایجاد یک رشته تحصیلی در دانشگاه را ندارد و شاید حتی نتوان به عنوان یک گرایش تحصیلی آن را آموزش داد، اما کسانی که ذوق نویسندگی دارند، می‌توانند با آموزش‌های لازم نوشتن برای تلویزیون را بیاموزند.

وی افرادی که به عنوان محقق و پژوهشگر با تلویزیون همکاری دارند را پژوهشگر برنامه‌ای عنوان کرد و توضیح داد که در دانشگاه صداوسیما برای این افراد هم رشته یا گرایشی وجود ندارد. از نگاه اربابی، فارغ‌التحصیلان رشته پژوهش اجتماعی می‌توانند با یک دوره آموزشی بسیار کوتاه به عنوان پژوهشگر برنامه‌ای با تلویزیون همکاری کنند.

نویسندگی در رادیو تخصص است

متن در کنار موسیقی یکی از اصلی‌ترین مبانی برنامه‌های رادیویی را شکل می‌دهد و انگار به همین دلیل است که برخلاف نویسندگان تلویزیونی، اهالی قلم در رادیو شرایط بهتری دارند و در دانشکده صداوسیما نیز کارشناسی ارشد نویسندگی رادیو تنها رشته مرتبط با نویسندگی است که ارائه می‌شود و چندی است براساس برنامه‌ریزی‌های سازمان برای استفاده از نیروهای متخصص، این افراد متعهد به همکاری با شبکه‌های رادیویی هستند.

گرچه نویسندگان برنامه‌های رادیویی عمدتا در مقایسه با تلویزیونی‌ها دستمزدهای قابل توجهی دریافت نمی‌کنند، اما حضور آنها به لحاظ معنوی در هر برنامه‌ای بسیار ارزشمند است. تمام برنامه‌های رادیویی از وجود نویسنده بهره می‌برند و در تمامی آنها مجری یا کاملا براساس متن برنامه را اجرا می‌کند یا وفادار به آن و با استناد به مکتوباتی که نویسنده در اختیارش قرار می‌دهد.

به همین سبب نویسندگان در رادیو جایگاه محکم‌تری دارند و نویسندگان در این رسانه که مبتنی بر پیام کلامی است، نیازمند دانشی همه‌جانبه هستند. نویسنده رادیو باید در کنار تسلط به علومی چون علوم اجتماعی و ادبیات از قریحه نویسندگی هم برخوردار باشد و جنس نویسندگی برای رادیو را هم بشناسد. به نظر می‌رسد نویسندگی حتی در رادیو هم کاملا معطوف به توانایی‌های فردی است. موفقیت نویسندگانی مانند محمد صالح علاء، حسین آهی، ناصر فیض که از طنزپردازان بنام است، دکتر الهامی متخصص ادبیات یا نویسندگانی چون میرزنجانی که سال‌ها نویسندگی برنامه خانه و خانواده را برعهده داشته، گواه آن است که سطح، جایگاه و حتی جنس نویسندگی در برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی کاملا متفاوت است.

تفاوت‌های ماهوی بین رادیو و تلویزیون، نویسندگی در این دو رسانه را کاملا متفاوت کرده تا آنجا که این حرفه در رادیو بسیار به مفهوم تالیف نزدیک شده و در تلویزیون به سمت تحقیق و پژوهش سوق یافته است و به شغلی بدل شده که نه می‌توان آن را نویسندگی دانست و نه پژوهشگری.

آذر مهاجر/ گروه رادیو و تلویزیون