احیای معماری بومی؛ صرفه جویی درانرژی

دمای هوا طی هفته‌های اخیر تقریبا در تمام نقاط کشور افزایش چشمگیری یافته، هرچند که این شرایط گرم جوی در استان‌های مرکزی و جنوبی از اواخر فروردین شروع شده است و روزبه‌روز نیز بر شدت گرمای هوا در این مناطق افزوده می‌شود. افزایش شدید دمای هوا در این استان‌ها شرایط سختی را ایجاد کرده، به طوری که ماندن در فضای آزاد و بیرون از خانه تقریبا غیرممکن و تحمل آن در فضای داخل منزل فقط با استفاده از وسایل سرمایشی نظیر پنکه و کولر امکان‌پذیر است.

این وضع مدتی است که موتور پنکه‌ها و کولرهای آبی و گازی را در استان‌های مرکزی و جنوبی نظیر یزد و هرمزگان روشن و چرخش آنها را 24 ساعته کرده و این در حالی است که استفاده از این وسایل به معنای استفاده بیشتر از انرژی‌های آب و برق است که اتفاقا با کمبود شدید این منابع بویژه آب و بخصوص در مناطق خشک و کویری مواجه هستیم که این امر خود می‌تواند به بحران آب در این مناطق دامن بزند.

به گفته مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان یزد، اکنون بالغ بر ۴۰۰ هزار کولر آبی در خانه‌های استان یزد نصب بوده که اغلب آنها به صورت شبانه‌روزی فعال است.

علی اسلامی با بیان این‌که هر کولر اگر ۲۰ ساعت در شبانه‌روز روشن باشد، به طور متوسط ۴۵۰ لیتر آب مصرف می‌کند، در گفت‌وگو با مهر می‌افزاید: اگر هر خانواده را به طور میانگین چهار نفر در نظر بگیریم، سرانه مصرف آب هر نفر در خانواده با استفاده از کولرهای آبی، بالغ بر ۱۰۰ لیتر در روز افزایش پیدا می‌کند، به طوری که سرانه مصرف هر نفر در طول روز در روزهای گرم از ۱۴۲ لیتر در شبانه‌روز به ۲۴۲ لیتر در شبانه‌روز می‌رسد که این آمار مصرف بسیار بالای آب و بیش از100 درصدی توسط کولرهای آبی را نشان می‌دهد.علاوه بر مصرف آب، مصرف برق نیز در این ایام در استان‌های مرکزی و جنوبی به طور محسوسی افزایش می‌یابد و آن‌طور که محمدحسن صباغ‌زادگان، مدیرعامل شرکت برق منطقه‌ای استان یزد می‌گوید: مصرف انرژی برق در این استان 10 درصد افزایش یافته و به 1180 مگاوات رسیده که بیش از میزان تولید برق در استان است، در حالی که در روزهای آینده نیز به 1300 مگاوات هم خواهد رسید.

بی‌شک مصرف بالا و بیش از ظرفیت تولیدی این استان‌ها، ممکن است به قطعی برق و در نتیجه از کار افتادن کولرهای آبی و گازی و پنکه‌ها و دیگر وسایل سرمایشی منجر شود که این امر زندگی را برای شهروندان این مناطق بسیار دشوار خواهد کرد.

الگویابی از بادگیرها

اما راه چاره چیست؟ آیا راه مقابله با گرمای روزافزون نقاط کویری کشور فقط و فقط پناه آوردن به وسایل سرمایشی پرمصرف است که موتور آنها با آب و برق فراوان می‌چرخد و با وجود کم‌آبی در کشور، حجم زیادی از منابع آبی را می‌بلعد و شرایط را بحرانی‌تر از پیش می‌کند. گرچه مدیرعامل شرکت برق منطقه‌ای استان یزد از کاهش 25 درصدی تعرفه برق در دو ماه گرم تیر و مرداد به منظور روآوردن مردم به سمت تهیه کولرهای گازی برای کاهش مصرف آب خبر می‌دهد، اما به عقیده کارشناسان، این راهکار نه می‌تواند راه مناسبی برای خلاصی ساکنان این مناطق از هرم آزاردهنده هوای گرم بهار و تابستان باشد و نه کمک چندانی به جلوگیری از هدررفت انرژی‌های آب و برق می‌کند.کارشناسان معماری معتقدند بهترین راهکاری که می‌تواند علاوه بر کاستن از دمای هوا، مصرف انرژی آب و برق را به حداقل برساند، استفاده از معماری بومی و گذشته این سرزمین است که در مناطق مختلف کشور متفاوت و بسته به شرایط آب و هوایی آن مناطق بود؛ به‌طور مثال در استان‌های مرکزی و جنوبی نظیر یزد، کرمان، اصفهان، بوشهر و هرمزگان، خانه‌ها با مصالح بومی خشت و گل و سازه‌هایی همچون بادگیر ساخته می‌شد که این نوع معماری علاوه بر زیبایی و تطابق با طبیعت و محیط اطراف، به نوعی تعدیل‌کننده گرما و سرمای هوا نیز بود، بدون این‌که نیازی به استفاده از تکنولوژی امروز و وسایل سرمایشی و گرمایشی امروز باشد.

معاون میراث فرهنگی استان یزد در این‌باره به جام‌جم می‌گوید: خانه‌های استان‌های مرکزی کشور در گذشته با مصالحی همچون خشت و گل ساخته می‌شد که اولا ارزان‌ترین مصالح در طبیعت بود و دوم این‌که نیازی به فرآیند انرژی‌بر و هزینه‌بر تولید همچون مصالح سیمان، آجر و بتن نداشت (زیرا مصالح جدید چه در مرحله تولید و چه مرحله کاربرد نیاز به انرژی‌های آب و سوخت و هزینه زیاد دارد)، سوم این‌که نوع استفاده از خشت و گل در معماری قدیم، میزان پرتی انرژی حرارتی را در منازل بسیار کاهش می‌داد.

محسن ذاکری‌نیا به روش ساخت خانه‌های قدیمی یزد نیز اشاره کرده و می‌افزاید: برای ساخت این خانه‌ها ابتدا زمین را به عمق حدود دو متر گود می‌کردند که با این کار اولا مصالح خشت و گل لازم از خاک برداشت شده تهیه می‌شد و ثانیا زیرزمینی ایجاد می‌شد که سرد و مرطوب بود و اختلاف دمای زیادی با بیرون از منزل داشت و فضای خنک و دلچسبی را برای سپری کردن ایام گرم سال فراهم می‌کرد.وی به نقش بادگیرها در تعدیل و خنک کردن هوای گرم مناطق کویری نیز اشاره کرده و می‌گوید: در حیاط منازل قدیمی معمولا یک حوض و بادگیر ساخته می‌شد که این دو در کنار هم نقش مهمی در تعدیل و تهویه هوا داشتند، به‌طوری‌که گرمای هوا موجب تبخیر آب حوض می‌شد که این بخار، هوای خشک کویر را به هوایی مرطوب تبدیل می‌کرد.

از سوی دیگر گرمای هوای سطح زمین توسط باد به ارتفاع و بخش فوقانی بادگیر می‌رسید و ساختار بادگیر که به عنوان یک مکش عمل می‌کرد، هوای گرم را به درون خود می‌مکید و به این ترتیب هوای سرد، جای خالی هوای گرم سطح زمین را می‌گرفت؛ درست شبیه جابه‌جایی هوای سرد و گرم در سواحل کشور.ذاکری‌نیا در پاسخ به این پرسش که آیا استفاده از بادگیر و سبک معماری قدیمی می‌تواند در شرایط کنونی کشور با توجه به افزایش جمعیت و نیاز به ساختمان‌های بیشتر و احتمالا مرتفع‌تر پاسخگو باشد، می‌گوید: به طور حتم پاسخ مثبت است، اما با کمی تفاوت، به این ترتیب که گرچه شاید دیگر نتوان از حوض و آبگیر و حیاط استفاده کرد، اما می‌توان با الهام گرفتن از این نوع معماری همسو با طبیعت و نحوه کارکرد بادگیرها و البته با استفاده از تکنولوژی و شرایط جدید، نوعی معماری را طراحی کرد که همان کارایی را با مصرف حداقلی انرژی داشته باشد و اکنون استان یزد مطالعاتی را در راستای بهره‌گیری از این نوع معماری آغاز کرده است.

فاطمه مراد زاده / گروه ایران