دانشمندان ایرانی در قاب تصویر

پژوهش و تهیه این مستند بیش از دو سال زمان برده است، این مستندبه معرفی شخصیت‌های تاثیرگذار علمی و فرهنگی ایرانی می‌پردازد که عموم مردم آنها را کمتر می‌شناسند. تهیه‌کنندگی این اثر را رضا قربان نژاد برعهده دارد. وی دانش‌آموخته رشته حقوق است و علاوه بر برنامه‌سازی چند کتاب تالیف کرده است که از جمله آنها می‌توان به سفرنامه‌ای فرهنگی به نام «از دماوند تا آرارات» اشاره کرد. قربان‌نژاد پیش از این قائم‌مقام و سرپرست گروه شاهد در رسانه ملی بوده است و حالا برنامه‌سازی را اولویت کاری‌اش می‌داند. به بهانه پخش قسمت‌های جدید از این مستند دیدنی با وی گفت‌وگویی داشته‌ایم که می‌خوانید:

ایده ساخت مجموعه «ستارگان شرق» چطور شکل گرفت و چرا این نام برای مستند انتخاب شد؟

سال‌ها پیش درباره خواجه نصیرالدین طوسی مشغول تحقیقات بودم و فرصتی فراهم شد تا با تعدادی از استادان برجسته در حوزه تاریخ علم صحبت کنم. در این فرصت به دیدار آقای حائری، مسئول وقت نسخه‌های خطی مجلس رفتم و ایشان اطلاعاتی را درباره نسخه‌های خطی که در مجلس، موزه‌ها و کتابخانه‌های کشورهای مختلف وجود داشت، در اختیارم گذاشت.

می‌دانیم دانشمندان ایرانی قبل از گالیله به حرکت کره زمین به دور خورشید پی برده بودند. قوانینی که در سده‌های بعد از سوی کوپرنیک و نیوتن کشف شدند، از سوی بیرونی و خوارزمی و ابوعبدالله اسحاقی ماهانی شناسایی شده بود، اما مجامع علمی دنیا در کمال بی انصافی علمی و البته کم‌کاری خود ما این مکشوفات را به نام دانشمندان خود ثبت کردند و در حقیقت این امر به خاطر سکون علمی و تحقیقاتی ما در دوران قاجار و بعد از آن شدت گرفت. همین اطلاعات باعث تقویت این فکر در ذهن من شد که باید با ارائه قرینه‌ها و شواهدی علمی و رسانه‌ای کردن موضوع بعضی از دانشمندانی را که در گمنامی به‌سر می‌برند، بازمعرفی کنیم. همه ما حافظ و سعدی را بخوبی می‌شناسیم، اما خوارزمی، بیرونی، میرسیدعلی همدانی و شیخ احمد قمی و دستاوردهای آنها را کمتر. بنابراین کلید اصلی شروع این مستند با ایده پرداختن به 22 تن از مشاهیر در مستندهایی 30 دقیقه‌ای زده شد. نام ستارگان شرق را هم به این دلیل انتخاب کردم که عرصه‌های فرهنگ و هنر و علم زادگاهشان در شرق است و در شرق هم رشد کرده و شکوفا شده‌اند، اما بعد از دوران رنسانس غربی‌ها از غفلت ما و دیگر کشورها استفاده کردند و در غرب تکوینش دادند و اکنون هم از حاصل هزاران سال تلاش بهره‌های علمی و پزشکی فراوانی می‌برند. برای مثال بیل گیتس رئیس سابق کمپانی مایکروسافت در کتابش گفته برای نوشتن برنامه ویندوز از الگوریتم خوارزمی استفاده کرده است.

کدام‌یک از دانشمندان و عالمان ایرانی در این مجموعه مورد توجه‌ شما بودند و چرا؟

صدها سال پیش بسیاری از دانشمندان ما حکیم هم بوده‌اند؛ یعنی در همه علوم رایج مقام استادی داشتند. حکیم بوعلی سینا، حکیم میرفندرسکی و ... بسیاری از علوم همچون ریاضی، پزشکی، نجوم و حتی شعر و عرفان هم دستی داشته‌اند، اما وجه علمی‌شان غلبه داشته است. این جامعیت را شاید بتوان در این شعر از میرفندرسکی یافت که می‌گوید: چرخ با این اختران نغز و خوش زیباستی ‌/‌ صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی.

در واقع فلسفه، ریاضی، اخترشناسی، معرفت و دین همگی در بسیاری از حکیمان ایرانی به حد اعلا رسیده بوده، اما اکنون بسیاری از مردم آنها را نمی‌شناسند. به هر حال من پژوهش‌های زیادی داشتم که برای خودم بسیار مفید و تاثیرگذار بود. در کنار بسیاری از استادان نشستم و در مراجعه به کتابخانه‌ها، مراکز علمی و پژوهشی و سفرهای داخلی و خارجی زیاد و به کمک مدیران رسانه ملی و بسیاری از کارشناسان در مدت بیش از دو سال برنامه‌هایی درباره خوارزمی، ابوریحان بیرونی، ابوعبدالله اسحاقی‌ماهانی، نظامی گنجوی، خاقانی شروانی، خواجوی کرمانی، خیام نیشابوری، غیاث‌الدین جمشیدکاشانی، رودکی، مولوی، ابوحامد کرمانی، خواجه نصیرالدین طوسی، ناصر خسرو قبادیانی، بوعلی سینا، محمد بن زکریای رازی تهیه کردم که خوشبختانه بعد از پخش روح و تاثیر کلام این بزرگان با اقبال عمومی مخاطبان هم رو به رو شد و براین اساس، شورای عالی انقلاب فرهنگی و کمیسیون علوم و تحقیقات مجلس هم از مستند ستارگان شرق قدردانی کرد.

برای جمع‌آوری اطلاعات از چه منابعی استفاده کردید؟

خوشبختانه رشته تاریخ علم در مجامع علمی ما استادان و کارشناسان فعال و خوبی دارد و مقطع دکترای این رشته هم در ایران تدریس می‌شود. اما حوزه کارکرد مشاهیر و دانشمندان به قدری وسیع و گسترده است که یک عمر هم برای صرف تحقیق برای آن کافی نیست. برای مثال آقای امامی بیش از 40 سال است در آثار و عقاید مسکوئیه تحقیق می‌کند یک‌بار به من گفت شاید اگر 40 سال دیگر هم عمر کنم، بتوانم تحقیقاتم را کامل کنم.

پس از تحقیقات اولیه، بررسی نسخه‌ها و زندگینامه دانشمندان با استادان مختلفی صحبت کردیم، در دانشگاه‌های کشور، مراکز پژوهشی و فرهنگستان‌ها به کارشناسان دیگری هم رسیدیم. بسیاری از آنها تمایلی به مصاحبه نداشتند، عده‌ای از آنها خارج از کشور زندگی می‌کردند؛ مثل پروفسور رجبی‌پور که چهره ماندگار ریاضی هستند و ما منتظر بازگشتشان به ایران بودیم یا مرحوم دکتر شهریاری که در اواخر عمر خود توان زیاد حرف زدن نداشت. حتی گاهی پیش می‌آمد که برای ضبط یک گفت‌وگو تا شیراز می‌رفتیم اما یکی از استادان برایشان تالمی پیش می‌آمد و دست خالی به تهران برمی‌گشتیم. متاسفانه بودجه زیادی برای رفتن به کشورها دیگر و مصاحبه با استادان غیرایرانی نداشتیم و به همین دلیل ماه‌ها منتظر می‌ماندیم تا همایش یا کنگره‌ای برگزار شود و در هماهنگی با دست‌اندرکاران آن از استاد مورد نظرمان دعوت می‌کردیم تا مصاحبه با او ترتیب داده شود زیرا بسیاری از این افراد پژوهش‌های متعددی را درباره دانشمندان ایرانی انجام داده‌اند.

این کارشناسان اهل چه کشورهایی بودند؟

ما با استادانی از دانشگاه‌های فرانسه، آلمان، قزاقستان، تاجیکستان و بسیاری از استادان ایرانی دانشگاه‌های ژاپن و آمریکا مصاحبه و گفته‌هایشان را ترجمه کردیم.

شنیده‌ایم این مستند در جاهای دیگر هم نمایش داده شده است.

این مستند برای پخش در شبکه سه تهیه شد، اما متاسفانه بسیاری از سایت‌ها از آن کپی‌برداری کردند و به علاقه‌مندان فروختند. اما از طرفی بسیاری از مراکز علمی از این مجموعه مستند استفاده‌هایی مطلوب داشتند. آقای سعید بنی هاشمی، معاون آموزش و استاد دانشکده روابط بین‌الملل وزارت خارجه به من گفت که این برنامه‌ها در کلاس‌های درسی مرتبط دانشجویان گنجانده شده و برایشان پخش می‌شود.

از ساخت دومین سری این مستند بگویید.

من در قالب طرحی پیشنهادی سری دوم این مجموعه را به معرفی دانشمندانی اختصاص دادم که آرامگاهشان در دیگر کشورها قرار دارد و مورد احترام مردم و کارشناسان آن کشورها هستند. سری دوم این مجموعه که مدیران هم به ساخت آن اهتمام داشتند، ابتدا در هشت قسمت و بعد در ده قسمت در دستور کار قرار گرفت.

کدام شخصیت‌ها در این سری معرفی شده یا در ادامه معرفی خواهند شد؟

ابتدا زندگی رودکی در ایران و تاجیکستان مورد بررسی قرار گرفت. پدر شعر فارسی که مزارش در رودک تاجیکستان توسط ایران بازسازی شده و ما توانستیم ابهاماتی را درخصوص این که اواخر عمر خود نابینا شده یا میلی به چشمش فروکرده‌اند در این مستند برطرف کنیم. بعد از آن به مناسبت بزرگداشت مولانا جلال‌الدین به قونیه رفتیم و برنامه‌ای هم درباره این عارف برجسته ساخته شد و بتازگی هم دو قسمت مربوط به میرسید علی همدانی که 700 سال پیش در همدان زاده شده است، پخش شد.

وی در هفتاد سالگی حوالی کشور افغانستان کنونی جان خود را از دست داد و طبق وصیتش در کولاب تاجیکستان به خاک سپرده شد. من در حین تحقیق درباره ساخت این مستند با این شعر از میرسید علی همدانی برخورد کردم که بسیار تاثیرگذار بود و من را به ساخت دو قسمت مربوط به زندگیش ترغیب کرد: هرکه ما را یاد کرد ایزد مر او را یاد باد ‌/‌ هرکه ما را خوار کرد از عمر برخوردار باد ‌/‌ هرکه اندر راه ما خواری فکند از دشمنی ‌/‌ هر گلی کز باغ وصلش بشکفد بی‌خار باد

خوشبختانه بعد از مدتی هم توفیق شد با گروه برنامه‌ساز به تاجیکستان و سر مزار این دانشمند برویم و بعد از بازگشت تصمیم مان برای پرداختن به زندگی او جدی‌تر شد و سفر دومی هم به تاجیکستان داشتیم و با دکتر اسراری وزیر فرهنگ و میراث این کشور، دکتر اصل‌الدین نظامی رئیس دانشگاه هنرهای زیبا، آقای حاتم عصازا مسئول فرهنگی آرامگاه او و دکتر اعوانی و دکتر حسینی از استادان دانشگاه تهران و وزیر پیشین فرهنگ و ارشاد اسلامی و دکتر اردوش، رایزن فرهنگی ایران در تاجیکستان که همگی با این شخصیت آشنا هستند، مصاحبه کردیم و نریشن کار هم با صدای استاد پرویز بهرام انجام شد. همچنین موسیقی فاخر سالار عقیلی با شعر زیبایی از حافظ به قوت این قسمت‌ها منجر شد و نظریاتی از آیت‌الله شهید مطهری، آیت‌الله آقا‌تهرانی و علامه اقبال لاهوری درباره میرسید علی همدانی هم به کار اضافه شد.

رامین محمدی / قاب کوچک (ضمیمه شنبه روزنامه جام جم)