مفهوم خشکسالی در ایران هخامنشی

در کتیبه‌های سلطنتی دوران هخامنشی، جمله‌ای نیایشی وجود دارد که در آن، شاه از خدای بزرگ می‌خواهد کشور را از دشمن، خشکسالی و دروغ محافظت کند. باتوجه به بافت این جمله به نظر می‌رسد فرهنگ هخامنشی، خشکسالی را پدیده‌ای ایدئولوژیک می‌داند که از یک طرف با ​ دشمن​ و از طرف دیگر با ​ دروغ​ مربوط شده است.

مفهوم ​ دشمن​ ، باری سیاسی دارد از سویی دیگر، ​ دروغ​ نیز باری مذهبی دارد و در متون مذهبی بویژه اوستا، به‌عنوان پدیده‌ای اهریمنی شناخته می‌شود. شاه نیز برای دور شدن کشور از خشکسالی از اهورا ‌مزدا استمداد می‌جوید. نشانه‌های حضور عناصر دینی از ایران باستان در چنین زمینه‌ای کاملا مشهود است هرچند نباید احتمال تاثیر برخی مضامین برکت‌خواهی در جمله‌های دعایی شاهان گذشته در کتیبه‌های سلطنتی برخی فرهنگ‌های غیرایرانی را فراموش کرد.

در اوستا، بخش‌هایی برای ستایش آب و باران، مفاهیم متضاد خشکسالی وجود دارد. در یکی از این متن‌ها برای ایزدی به نام تیشتر ستایش می‌شود تا با خشکسالی بجنگد و بر او پیروز شود. در کتیبه‌های هخامنشی از این ایزد و دیو خشکسالی (در متون بعدی، به زبان فارسی میانه: اپوش) اثری دیده نمی‌شود.

می‌دانیم که مفاهیم اوستایی عینا با واژگان خاص آن در کتیبه‌های سلطنتی هخامنشیان پدیدار نمی‌شود، بلکه متناسب با هدف سیاسی این کتیبه‌ها و زبان متفاوت آن و بستر متفاوتی که دارند، مورد استفاده قرار می‌گیرند. بنابراین مفهوم ​ خشکسالی​ از بافت متون دینی ایران باستان که در آن پیشینه دارد به کتیبه‌ها وارد می‌شود، اما در ساختار و بافت متفاوتی تبلور می‌یابد.

شاه بزرگ، مشروعیت خود را از خدای بزرگ می‌گیرد، فره ایزدی او را جانشین اهورا ‌مزدا در کشور قرار داده بنابراین بدیهی است که به‌عنوان شاهی خوب برای غلبه بر بدی‌ها باید از سرچشمه خوبی‌ها مدد جوید؛ بنابراین از ایزد باران‌زا در کتیبه‌ها نامی برده نمی‌شود. از طرفی قرار گرفتن مفهوم خشکسالی در کنار دشمن و دروغ، آن را در قالبی عمومی‌تر قرار داده که موجب حذف نام اپوش گشته است.

بنابراین باتوجه به آنچه گفته شد، ​خشکسالی​ جدای از زیان‌های مادی که می‌توانسته به صورت بالقوه به کشور وارد کند، در ایران هخامنشی مفهومی ایدئولوژیک بوده که اهمیت زیاد آن از قرار گرفتن کنار ​ دشمن​ و ​ دروغ​ آشکار می‌شود.

یزدان صفایی / پژوهشگر ایران باستان