رصد آسیب‌های اجتماعی با تلویزیون

دکتر امان‌الله قرایی‌مقدم، جامعه‌شناس در این زمینه مــی‌گــوید: مهـم‌ترین و تأثیرگذارترین وسیله ارتباطی جهان امروز تلویزیون است؛ چون هم سمعی و هم بصری است. چینی‌ها معتقدند آنچه یک تصویر به ما نشان می‌دهد، صدها کلمه هم قادر به بیان آن نیست. به همین نسبت تلویزیون تأثیر بسیاری بر جلوگیری از انواع آسیب‌های اجتماعی دارد.

این کارشناس اجتماعی درباره الگو گرفتن از تلویزیون می‌گوید: تلویزیون در روش‌های ذهنی و سبک زندگی، پوشش، آرایش و استفاده از مواد مخدر به عنوان یک الگو عمل می‌کند و همه را با تصویر نشان می‌دهد. این تصویر در مغز حک و فرمانی براساس آنها صادر می‌شود تا عملی انجام دهیم. وقتی مارشال مک‌لوهان دنیا را به دهکده جهانی تشبیه می‌کند، به دلیل همین ویژگی تلویزیون است. به عبارتی ما به وسیله تلویزیون می‌توانیم دنیای پر رمز و راز و خرده‌فرهنگ‌ها را به یکدیگر نزدیک کنیم.

قرایی‌مقدم می‌گوید: استفاده از تلویزیون دو جنبه دارد؛ اول این که می‌تواند بسیار مؤثر و مفید باشد و باعث تغییر الگوی رفتاری بشر ‌شود. سبک زندگی، خواست‌ها، امیال و آرزوها با تلویزیون تغییر می‌کند. اگر برنامه‌ها بدون ملاحظات و مطالعات فرهنگی، آموزشی و پژوهشی تدوین شود، مضر خواهد بود.

هرگاه برنامه‌های تلویزیون، کارشناسانه باشد، تأثیری عمیق برمخاطب خواهد داشت.

اهمیت بازنمایی آسیب ها

قرایی‌مقدم با اشاره به این که چگونگی نمایش آسیب‌های اجتماعی اهمیت بسیاری دارد، می‌افزاید: نظر هارولد لاسول، جامعه‌شناس آمریکایی با مارشال مک لوهان در این زمینه متفاوت است. مک‌ لوهان معتقد است باید به گونه‌ای وسایل ارتباطی را پیشرفته کنیم که بسرعت اخبار را منتشر کند، اما لاسول از چگونگی سوارکردن پیام‌ها روی موج‌ها صحبت می‌کند. باید به گونه‌ای پیام را به مخاطب منتقل کنیم که متوجه نشود چگونه یک مسأله در ذهنش نهادینه شده است.

او سپس به راهکارهای نشان دادن آسیب‌های اجتماعی اشاره می‌کند و می‌گوید: صحیح نیست در سریال‌ها مستقیم‌گویی کنیم. سریال باید به گونه‌ای باشد که فرد را به تفکر، تأمل و تعمق دعوت و مخاطب را جذب کند. مثلا در فیلم بن هور به صورت مستقیم ترویج نمی‌کنند که یهودی شوید بلکه با زبان تصویر می‌بینیم که یک یهودی اسبی به قهرمان قصه می‌دهد و او پیروز می‌شود. این تاکتیک رسانه برای تأثیرگذاری روی مخاطب است. همچنین ایجاد شادی، موسیقی و تزئین پیام‌ها به بهترین شکل ممکن می‌تواند یکی از راهکارهای نشان دادن آسیب‌های اجتماعی باشد تا مخاطب آن را پس نزند. اگر به این واقعیت توجه نشود، گرایش به استفاده از رسانه‌های مهاجم در جوانان افزایش می‌یابد. الگوی غلط رفتاری و ناهماهنگ با فرهنگ کشور پدید می‌آید و در نتیجه میل به رفتارهای نابهنجار بیشتر می‌شود.

قرایی‌مقدم با اشاره به این که ثابت شده سخنرانی و پیام‌های مستقیم تأثیری در تغییر نگرش‌ها ندارد، می‌گوید: تحقیقات کورت لوین در دهه 40 نشان داده هیچ‌گاه سخنرانی برای تغییر نگرش مدیران، زنان و افراد دیگر تأثیرگذار نبوده است و اصولا مستقیم‌گویی نمی‌تواند تأثیری در تغییر نگرش‌ها و ایجاد رفتارهای بهنجار داشته باشد. از آن سو باید به این اصل توجه کرد که تلطیف پیام در قالب برنامه‌های جاذب، تأثیرگذاری بیشتری روی مخاطب خواهد داشت.

این جامعه‌شناس با تأکید بر استفاده از الگوی صحیح موسیقی در تلویزیون توضیح می‌دهد: وقتی در جوامع مختلف از الگوهای صحیح موسیقی بومی غفلت می‌شود، جوانان به سمت موسیقی‌های زیرزمینی می‌روند. باید توجه داشت خوانندگان سنتی می‌توانند با پوشیدن لباس سنتی، مردم را به این نوع پوشش ترغیب کنند. همچنین تنوع رنگ، عشق به زندگی، امید و ازدواج را به روح جامعه تزریق می‌کند.

توجه به کارکرد پنهان تلویزیون

وی ادامه می‌دهد: آموزش دو کارکرد پنهان و آشکار دارد؛ بنابراین حتی معنای کارکرد آشکار هم باید بدرستی فهمیده و درک شود تا به شیوه اصولی از آن استفاده کنیم. نباید تلویزیون تصور کند هر آنچه را می‌دهد، می‌گیرد، چون این متناقض با نظر لویی آلتوستر است. تلویزیون باید بازخورد پیام‌هایی را که می‌دهد، بررسی کند و برای تغییر آن بکوشد. اگر تلویزیون در جهت صحیح و زیر ذره‌بین گذاشتن موضوعات، برنامه تدوین کند و معطوف به کارکرد پنهان تلویزیون شود، قطعا این فرآیند تأثیرگذار خواهد بود.

وی می‌گوید: توجه به روان‌شناسی اجتماعی مردم، خصوصیات، سنن، فرهنگ ملی و همگام بودن با فرهنگ جهانی می‌تواند یکی از معیارهای برنامه‌سازی تلویزیون باشد. تلویزیون مانند شمشیر دو لبه است که اگر به شیوه صحیح و اصولی عمل‌ نکند، باعث فساد و تباهی جامعه می‌شود.

قرایی‌مقدم با اشاره به نظر جامعه‌شناسان درخصوص خشونت ابراز می‌کند: برخی جامعه‌شناسان معتقدند نمایش‌ دادن فیلم‌های خشونت‌آمیز باعث خشونت می‌شود. نشان دادن صحنه‌های اعدام بشدت روی ذهن تأثیر می‌گذارد و این تأثیر ممکن است تا طولانی‌مدت باقی بماند. این مسأله به هنر بازنمایی تلویزیون برمی‌گردد که چگونه می‌خواهد یک تصویر را نشان دهد که در عین تأثیرگذاری، دور از مستقیم‌گویی باشد.

این جامعه‌شناس تأکید می‌کند: امروز وجود اشتراک در مفاهیم تلویزیون باعث فروریختن حریم‌های شخصی و چارچوب‌های فکری خاص شده است. تلویزیون همه افراد را در درون خانه جمع کرده است و نقش بسیار پررنگی دارد. سریال‌های تلویزیونی در کاهش بزه اجتماعی تأثیرگذار است. ما می‌توانیم مفاهیم اجتماعی را در قالب برنامه‌های مختلف و متنوع در ذهن جوانان نهادینه کنیم، اما باید توجه داشته باشیم لحن و شیوه بیان به گونه‌ای باشد که جوان را به انجام کاری علاقه‌مند کند. معمولا شیوه دستوری راه به جایی نمی‌برد.

صداقت، کلید ارتباط با مخاطب

دکتر محمدمهدی فرقانی، مدرس ارتباطات درباره عملکرد تلویزیون در بازتاب مسائل اجتماعی می‌گوید: دستیابی به جنبه‌های علمی و دقیق این عملکرد، نیازمند یک پژوهش میدانی است. تلویزیون در مواردی به آسیب‌های اجتماعی پرداخته و عملکرد مؤثری داشته است، اما می‌دانیم رسانه‌ها به تنهایی مظهر درد یا سرچشمه درمان نیستند، بلکه بستگی دارد از چه رسانه‌ای، چه گروهی و چگونه استفاده می‌کنند. در برخی موارد رسانه‌ها می‌توانند منشأ آسیب‌های اجتماعی باشند.

وی درباره چگونگی عملکرد نادرست برخی رسانه‌ها عنوان می‌کند: وقتی رسانه‌ها به اعتماد عمومی لطمه می‌زنند، اطلاعات نادرست به مخاطب می‌دهند، داوری‌های سطحی یا بزرگ‌نمایی و کوچک نمایی می‌کنند به شناخت و فهم و درک مخاطب آسیب می‌زنند. آسیب این مسائل نمی‌تواند کمتر از اعتیاد و آفت‌های اجتماعی دیگر باشد. چون این آسیب‌ها فرهنگی هستند، ممکن است ملموس نباشد و چندان بروز نکند. نمی‌خواهم قضاوت کنم. در مواردی تلویزیون مثبت و سازنده عمل کرده و در مواردی عملکرد خودش به نوعی آسیب‌زا بوده است.

فرقانی کلید ارتباط با مخاطب را در برنامه‌های اجتماعی، صداقت می‌داند و تصریح می‌کند: سریال‌ها و برنامه‌های اجتماعی‌محور باید با مردم صادق باشند و دوم این که بتوانند ارتباط درست برقرار کرده، اعتماد مخاطب را جلب کنند. جلب اعتماد و ایجاد ارتباط در گرو اثبات صداقت یک رسانه در بلندمدت است. این‌گونه نیست که فکر کنیم سریال‌هایی که به طور مجزا از یک رسانه پخش می‌شوند، داوری می‌شود بلکه سریال‌ها در کنار مجموعه برنامه و بسته‌های محتوایی رسانه‌ای ارزیابی می‌شوند. اعتماد مخاطب باارزش‌ترین سرمایه یک رسانه است و به مرور با یک عملکرد نادرست می‌تواند از بین برود.

برنامه‌سازی اجتماعی، نیازمند اتاق فکر

وی در پایان می‌گوید: چگونگی برنامه‌سازی اجتماعی نیازمند اتاق‌های فکر و یک جمع مشورتی است تا بتوان به برنامه‌های جامع دست یافت. سریال‌ها باید بتوانند مسائل را به صورت ملموس و عینی بیان کنند و با زندگی روزمره مخاطب ارتباط داشته باشند. نباید این تصور ایجاد شود که برنامه‌ها یک بسته ساخته و پرداخته شده از بخش بالادستی برای ابلاغ به پایین است. باید این احساس ایجاد شود که با هم و در کنار هم به این مسائل فکر می‌کنیم.

در چنین حالتی است که می‌توان به سازنده بودن تلویزیون و کارکرد آموزشی و جامعه‌پذیری آن اعتماد و اطمینان صددرصد پیدا کرد.

نسرین بختیاری