تیز پروازِ زخمی

مشاهده شاهین بحری در ایران چه محدوده‌ای را دربرمی‌گیرد؟

با توجه به آماری که در کشور ما از زادآوری این پرنده وجود دارد، لانه‌های فعال آن بسیار محدود است. بین سال‌های 1382 تا 1385 یکی از لانه‌های فعال این‌گونه در استان گیلان بوده، اما اکنون دیگر فعال نیست. ظرف شش هفت سال اخیر تنها جایی که لانه فعال ثبت شده، در منطقه حفاظت شده دناست. محققان دانشگاه یاسوج از سال 1390 تاکنون این لانه را زیرنظر دارند. کشور اسپانیا و مرکز شاهین خاورمیانه که در زمینه مطالعه روی شاهین بحری فعالیت‌های قابل توجهی داشته‌اند، کاملا در جریان جزئیات این طرح هستند. تنها نکته منفی این طرح بهره‌گیری نکردن از سیستم حلقه‌گذاری برای بررسی قلمرو و میزان وسعت آن بوده که در غیر این‌صورت این امکان بود که طی یک دوره چند ساله قلمرو پرنده و وسعتی که در کشور اشغال می‌کند، تعیین شود.

چه مشخصات بارز زیست محیطی در زیستگاه‌های این پرنده وجود دارد؟ منظورم این است که دنا چه خصوصیتی دارد که توسط شاهین بحری انتخاب شده است؟

با توجه به زیستگاه اصلی پرنده جالب است که دنا جای چندان مناسبی برای زیست این پرنده نیست. در واقع این پرنده بیشتر تپه ماهورها و زیستگاه‌های باز غیرشهری یا غیردرختی را مورد استفاده قرار می‌دهد. آن قسمتی که پرنده در پارک ملی و منطقه حفاظت شده دنا اشغال کرده، با زیستگاه واقعی‌اش در دیگر جاهای دنیا شباهت ندارد. اما باز هم نسبت به سایر مناطق دنا زیستگاه بهتری است. پرنده اغلب در جایی لانه‌گذاری می‌کند که دسترسی به آن غیرممکن است، اما اگر اطراف لانه به هر دلیلی ناامن باشد، در سال‌های آینده دیگر به آن لانه برنمی‌گردد. لانه مذکور در دنا هم‌اکنون توسط یک محیطبان کنترل می‌شود وظرف سه چهار سال اخیر هم شاهد بازگشت پرنده یا جوجه هایش به همان لانه در همان مختصات جغرافیایی بوده‌ایم. امید است که با افزایش امنیت در سال آینده باز هم این اتفاق رخ دهد.

شنیده‌ام سه سال است که شما روی طرح زادآوری بحری در پارک ملی و منطقه حفاظت شده دنا کار می‌کنید. چه نتیجه‌ای از این طرح گرفته‌اید؟

با توجه به نزدیکی منطقه دنا به دانشگاه یاسوج به عنوان مرکز تحقیقات علمی، برآن هستیم که طرح را ادامه دهیم. تاکنون دو فعالیت متفاوت انجام شده: یکی بررسی دقیق رژیم غذایی و دیگری بررسی عملکرد تولیدمثل پرنده. بررسی رژیم غذایی از طریق جمع آوری پلت یا همان غذای هضم‌نشده‌ای که از دهان پرنده خارج می‌شود و همچنین باقیمانده مواد غذایی که داخل یا اطراف لانه است؛ عملی شده است. از طرف دیگر دوربین‌های کوچک پیشرفته فیلمبرداری هم در داخل لانه نصب شده تا در طول دوره تولیدمثلی، یعنی از روزی که تخم گذاشته می‌شود تا روزی که جوجه‌ها لانه را ترک می‌کنند، بتوان رژیم غذایی و عملکرد تولید مثل را طبق استانداردهای جهانی مورد مطالعه قرار داد. در نهایت می‌توان نوع تغذیه و بهترین ماده غذایی را مشخص کرد. در مورد عملکرد تولیدمثلی هم می‌توان راندمان و بازماندگی جوجه‌ها را در یک دوره چهل روزه بدقت زیرنظر داشت.

با توجه به این‌که اگر جمعیت این گونه ظرف بیش از ده سال یا سه نسل کاهشی بیشتر از 30 درصد داشته باشد، بشدت آسیب‌پذیر خواهد شد چه راهکارهای نوین حفاظتی توسط ارگان‌های بین‌المللی پیشنهاد شده؟

در بعضی کشورها نظیر مغولستان از لانه‌های آماده برای پرندگان مشابه نظیر بالابان استفاده می‌کنند و پرندگان هم تعدادی از آنها را اشغال کرده و زادآوری کرده‌اند. در ایران هم می‌توان در زیستگاه‌های تپه ماهوری که جمعیت جوندگان خوبی دارند، از این لانه‌ها استفاده کرد و امنیت را با پست‌های محیط‌بانی تامین کرد و پرنده را حداقل در ایران از خطر انقراض نجات داد.

زادآوری گونه‌های هیبرید توسط قوش بازان از غنای ژنتیکی این گونه کاسته، آیا تاکنون طرح‌های ژنتیکی خاصی بر روی این گونه در ایران انجام شده؟

در ایران خیر، اما مرکز شاهین خاورمیانه طی نامه‌های رسمی خواستار نمونه‌های خون، پر و پوسته تخم این پرنده است. تاکید این مرکز براستفاده از لوله‌های مخصوصی به‌نام اپن دورف با سرپوش‌های لاستیکی مخصوص است. اما ارسال این نمونه‌ها به مراکز تحقیقات پیشرفته ژنتیکی کشور امارات روند قانونی خاصی دارد. در ضمن لازم به یادآوری است که نمونه‌های خون یا حتی پوست تخم و پر حتما می‌بایست از پرندگان آزاد گرفته شود و نه آنهایی که در اسارت هستند، چرا که محل اسارت آنها خود جای بحث دارد. کار روی این نمونه‌ها در ایران با توجه به جمعیت محدود آماری، شاید خیلی جوابگو نباشد.

گرمای بی‌سابقه و کم آبی چه تاثیری بر جمعیت این‌گونه دارد؟

این پرنده در حدود اسفند ماه تخمگذاری می‌کند و اواخر اردیبهشت هم جوجه‌ها از لانه خارج می‌شوند. در این زمان گرمای شدید یا اصطلاحا کم آبی تاثیر چندانی روی پرنده شکاری ندارد. اما بعد از آن با توجه به این‌که شاهین‌های بحری حلقه‌گذاری نمی‌شوند و امکاناتی مثل تله متری هنوز در ایران برای آنها وجود ندارد که بتوان لحظه به لحظه از طریق جی‌پی‌اس مختصات جغرافیایی پرنده را بررسی کرد، تیم تحقیقاتی دیگر از آنها خبر خاصی ندارد. بسیاری احتمال می‌دهند که بحری‌ها بعد از فصل تولیدمثل به عرض‌های جغرافیایی بالاتر می‌روند که از خطر گرما یا کم آبی نجات پیدا کنند.

سرعت بادخورک که یکی از شکارهای بحری است، تقریبا معادل 112 کیلومتر بر ساعت است. آیا بحری شکار خود را با همان سرعت تعقیب می‌کند یا آن را غافلگیر می‌کند؟

بحری اکثرا شکار را تعقیب می‌کند، اما سرعت شاهین و بالابان از بادخورک بیشتر است، در نتیجه پرنده هم می‌تواند شکار را تعقیب کند و هم آن را غافلگیر کند. با این‌حال اینجانب شخصا شاهد شکار بادخورک توسط بحری نبوده‌ام.

با توجه به قیمت‌های نجومی هر بهله تا چه اندازه می‌توان بر تاثیر طرح‌های مشارکتی امیدوار بود؟

با توجه به قیمتی که قوش‌بازان در کشورهایی نظیر قطر، کویت، عربستان و امارات برای این پرنده می‌پردازند؛ می‌توان گفت جریمه‌ای که سازمان محیط زیست سال 92 برای این پرنده خاص در نظر گرفته، تقریبا یک چهارم قیمت پرنده است. از نظر شخص اینجانب جریمه فعلی برای حفاظت این پرنده موثر نیست، تنها راه این است که جریمه را بالاتر از قیمت پرنده قرار دهند. بعلاوه از آنجا که پرنده اکثرا در حاشیه مناطق شهری یعنی روستاها دیده می‌شود؛ همکاری دهداری‌ها و بخشداری‌ها حداقل در فصل زاد و ولد که اوج آسیب‌پذیری پرنده‌هاست، می‌تواند نقش بسیار مهمی ایفا کند.

فرناز حیدری / جام‌جم