مرگ تدریجی کشاورزی در دشت کاشان

منابع آب دشت کاشان در حالی در شرایط بحرانی قرار دارد که دکتر حسین خراسانی‌زاده، عضو هیات علمی دانشگاه کاشان با اشاره به تحقیقاتی که در این زمینه انجام داده است، به جام‌جم می‌گوید: براساس تحقیقاتی انجام شده، آب در منابع زیرزمینی در حال تمام شدن است؛ چراکه برداشت سالانه آب، بیش از تغذیه و حدود 40 میلیون مترمکعب در سال است.

مدیر امور منابع آب کاشان و آران و بیدگل با اشاره به وجود 2000 حلقه چاه در این دو شهرستان‌ اظهار می‌دارد: 800 حلقه چاه از این تعداد، غیرمجاز است.

البته به گفته مصطفی گنجی سالانه پنج تا ده حلقه از این چاه‌های غیرمجاز با دستور مقامات قضایی و کمک نیروهای انتظامی پُر و مسدود می‌شود که با یک حساب سرانگشتی می‌توان پی برد اگر این روند به همین صورت ادامه پیدا کند، آن‌وقت 80 تا 160 سال دیگر تمام چاه‌های غیرمجاز مسدود خواهد شد، مشروط بر این‌که کلنگ دیگری بر زمین کم آب منطقه نخورد.

مگر آب هم تمام می‌شود

با این حال آنچه کشاورزان را به حفر چاه‌های غیرمجاز و برداشت‌های بی‌رویه ترغیب می‌کند، تصورات غلط آنها از منابع آب زیرزمینی است.

محمد فقری، کشاورز دشت محمود آباد دراین‌باره می‌گوید: مگر می‌شود آب تمام شود؟ اقیانوسی از آب در زیر زمین وجود دارد. منابع در زیر زمین هم راه دارد و از آن استفاده خواهیم کرد.

این کشاورز سالخورده درباره عمق و میزان آبدهی چاه زمین کشاورزی‌اش یادآور می‌شود: ابتدا که چاه را حفر کردیم در 50 متری به آب رسید، ولی اکنون آب را از عمق 150 متری به سطح می‌آوریم. میزان آب چاه نسبت به ابتدای کار یک سوم شده است، ولی با این حال فکر نمی‌کنم روزی تمام شود.

به گفته وی کشاورزان معمولا برای این که میزان آب را افزایش دهند، چاه‌هایی به نام «بغل کن» حفر کرده و در زیر زمین با تونلی به هم ربط می‌دهند. برای هر چاه بغل‌کن 60 ـ 50 میلیون تومان خرج می‌شود و سهم هر کشاورز نیز حدود 170 هزار تومان در می‌آید، ولی آن افزایشی که مدنظر کشاورزان است حاصل نمی‌شود.

یک کشاورز هفتاد و شش ساله نوش‌آبادی نیز به مشکلات کشاورزی در این شرایط اشاره می‌کند و می‌گوید: درآمدی نداریم و فقط دلمان خوش است که بیکار نیستیم. هرچند قبلا وضع کمی بهتر بود، ولی بعد از اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها هزینه‌ها افزایش پیدا کرده است. قبض‌های هنگفتی برای برق چاه می‌آید و مسئولان هم با بستن کنتور حجمی روی چاه می‌خواهند برداشتمان را کم کنند.

مدیر امور منابع آب کاشان و آران و بیدگل، حرف‌های این کشاورز را مبنی بر بستن کنتور، روی چاه‌ها تائید و نصب 360 کنتور هوشمند روی 700 حلقه چاه کشاورزی منطقه را به‌عنوان یکی از اقدامات اداره خود ذکر می‌کند و می‌گوید: در آینده نزدیک تمام کنتورهای حجمی جای خود را به کنتورهای هوشمند می‌دهد و به این طریق اگر مصرف آب بیش از حد مجاز شود، کنتور به‌صورت اتوماتیک باعث قطع جریان آب خواهد شد.

گنجی می‌افزاید: اما اکنون با توجه به این‌که هنوز تمام چاه‌های کشاورزی منطقه به کنتور هوشمند مجهز نشده است و به‌منظور جلوگیری از تبعیض میان کشاورزان، سختگیری در کاهش برداشت از منابع صورت نمی‌گیرد.وی با بیان این‌که اجبار در کاهش مصرف می‌تواند تبعات اجتماعی در بر داشته باشد، تصریح می‌کند: پذیرش کاهش برداشت برای کشاورزانی که بیش از 20 سال، سالانه 6000 یا 7000 ساعت از چاه کشاورزی آب برداشت کرده و حالا باید این برداشت را به یک‌سوم برسانند، کاری سخت و حتی غیرممکن است.

کشت همه محصولات ضرورتی ندارد

هزاران مترمکعب آب با سختی و مشقت روی زمین می‌رسد تا پای خربزه و کالک و بادمجان قربانی شود. هوای گرم کاشان نیز غوز بالاغوز است. سالانه با تبخیر زیاد، داغ دیگری بر دل منابع آبی و آبیاری غرقابی گذاشته و هنوز روی زمین نرسیده جذب هوا می‌شود.

عضو هیات علمی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی با انتقاد از آبیاری سنتی و کشت انواع محصولات کشاورزی در این منطقه می‌گوید: کشت محصولات معروف منطقه کاشان همچون گل و برخی از صیفی‌جات برای این منطقه مناسب است، اما نمی‌دانم متولیان و کشاورزان کاشانی چه تأکیدی دارند تا گوجه، خربزه و بادمجان و محصولاتی از این دست را با صرف هزینه‌های بسیار و هدر دادن منابع، کشت کنند، در صورتی که می‌توانند آنها را با قیمت مناسب‌تر و کیفیت بهتر از دیگر مناطق کشور تهیه کنند.

دکتر یزدان‌دوست با بیان این‌که کاهش سطح زیر کشت محصولات کشاورزی به یک سوم شرایط موجود، گرچه ممکن است یک سری معضلات اجتماعی و سیاسی ایجاد کند، ولی باید بپذیریم و به اجماع برسیم که وقتی می‌گوییم توجه به کشاورزی؛ منظورمان نباید این باشد که کاشان را به قطب کشاورزی تبدیل کرده و با این تفکر باعث نابودی منطقه شویم.

مردم در خانه‌های خود چاه حفر می‌کنند

در همین حال مدیر جهاد کشاورزی کاشان نیز می‌گوید:‌ اگر این برداشت‌های بی‌رویه ادامه داشته باشد و نتوانیم ورودی و خروجی آب‌های زیرزمینی را بدرستی تنظیم کنیم، در آینده ناچار به کاهش سطح زیر کشت کشاورزی شهرستان خواهیم شد،‌ وی می‌افزاید: تنها راه برون رفت از وضع موجود ابتدا ذخیره‌سازی و سپس جلوگیری از برداشت غیرمجاز از چاه‌های مجاز و غیرمجاز در سطح شهرستان است که تاکنون در این زمینه اقدام خاصی انجام نگرفته است.

به گفته عباس ذیلایی سالانه 150 میلیون مترمکعب بارش‌های رگباری در غیرفصل زراعی در سطح زمین جاری شده و راهی کویر می‌شود. 10 درصد از طریق بندهای خاکی و سدهایی که در بالادست ایجاد شده است نگهداری و 90 درصد آن از دسترس خارج می‌شود.

وی می‌گوید: تاکنون کارهای قابل توجهی برای ذخیره‌سازی این ظرفیت صورت نگرفته و از طرف دیگر هنوز نتوانسته‌ایم، بهره‌برداران را متقاعد کنیم که این برداشتی که انجام می‌شود، غیرمجاز است. ذیلایی با بیان این‌که مجوز خیلی از چاه‌ها، 3000 ساعت است، ولی بیش از دو برابر برداشت صورت می‌گیرد، یادآور می‌شود: مجوز بیشتر چاه‌ها 20 لیتر در ثانیه است، در حالی که 30 تا 40 لیتر در ثانیه از آنها استفاده می‌شود و در بسیاری از خانه‌های بخش قمصر، نیاسر و برزک نیز چاه‌های غیرمجاز حفر شده است.

مدیر جهاد کشاورزی کاشان درباره آبیاری به روش نوین نیز می‌گوید: کیفیت آب‌ها در بعضی مناطق مانند منطقه «آب شیرین»، سه برابر شورتر از گذشته است که این امر باعث می‌شود نتوانیم از روش‌های تحت فشار استفاده کنیم. این در حالی است که قانون می‌گوید: در جاهایی که آبیاری تحت فشار انجام شده، باید برداشت از منابع را تا 25 درصد کاهش دهیم، ولی این کار نیز انجام نشده و علت آن است که رویکرد متولیان، حمایتی است، چراکه مسئولان می‌خواهند کشاورز بیش از این تحت فشار قرار نگیرد.

بناهای تاریخی منطقه هم نابود خواهد شد

در همین حال سیف‌الله امینیان، کار‌شناس میراث فرهنگی کشور نیز بحران آب در دشت کاشان را موجب نابودی آثار تاریخی و باستانی این منطقه مهم تاریخی کشور می‌داند و در این‌باره به ایلنا می‌گوید: اگر مسئولان کشوری فکری اساسی برای جلوگیری از روند فعلی بحران آب در دشت کاشان نکنند، بزودی بناهای تاریخی و هویت شهرستان کاشان نابود خواهد شد.وی شاخصه مهم معماری و زندگی گذشتگان را متناسب با اقلیم هر منطقه‌ای می‌داند و می‌افزاید: پایه‌های بعضی از بناهای تاریخی کاشان از مصالحی مخلوط از ساروج، آجر و آهک ساخته شده که با رطوبت سازگاری دارد، بنابراین اگر رطوبت از مصالح در این بنا‌ها برداشته شود، این بناهای تاریخی استحکام خود را به مرور زمان از دست خواهند داد و نابود می‌شود.

معاون اسبق سازمان میراث فرهنگی همچنین فرونشست آب‌های زیرزمینی را موجب شکستگی پایه‌های ساختمان‌ها و بناهای تاریخی کاشان می‌داند و تاکید می‌کند: پایین آمدن سطح آب‌های زیرزمینی کاشان و خالی شدن حفره‌ها از آب، موجب سست شدن زمین می‌شود و در نتیجه خرابی آثار تاریخی را درپی دارد. بنابراین مسئولان کشوری برای جلوگیری از این خطر جدی و حفظ هویت کاشان باید یک کارگروه ویژه را تشکیل دهند تا مانع مصرف بی‌رویه آب و حفر چاه‌های غیرمجاز در این‌گونه مناطق شود.