بیش‌فعالی به معنای ناتوانی در یادگیری نیست

چه رابطه‌ای بین بیش‌فعالی و اختلال یادگیری وجود دارد؟

در کودکان مبتلا به اختلال یادگیری، بیش‌فعالی نسبتا شایع است. داده‌های موجود حاکی است حدود 15تا30 درصد کودکان دچار اختلال یادگیری همزمان دچار بیش‌فعالی هستند. ممکن است این کودکان علائمی مانند بی‌توجهی، تغییر سریع توجه، حواس‌پرتی، تکانشی بودن، پرفعالیتی، اشکال در پردازش گفتار و کمبود دقت در کپی کردن داشته باشند.

در گذشته روان‌شناسان به همراه بودن بیش‌فعالی کودکان با ناتوانی یادگیری تاکید می‌کردند، در حالی که امروزه علاوه بر آن نقایصی مربوط به توجه و تکانشگری نیز به عنوان مشکلات همراه مورد بررسی قرار می‌گیرد. این کودکان ممکن است بسختی برای مطالعه و یادگیری تمرکز کافی داشته باشند. شواهد پژوهشی نشان داده‌اند، درمان‌های دارویی بویژه مصرف ریتالین در بهبود عملکرد تحصیلی این کودکان تاثیر داشته است.

تشخیص افتراقی اختلال یادگیری از سایر اختلالات اهمیت ویژه‌ دارد. گاهی اوقات به علت تشابهات فراوانی که میان برخی اختلالات وجود دارد، ممکن است به کودک برچسب اشتباهی زده شود، در نتیجه کودک از مسیر صحیح درمان دور می‌شود. برخی اختلالات و بیماری‌هایی که گاهی با این اختلال اشتباه گرفته می‌شوند، عبارت است از:

عقب‌ماندگی ذهنی: کودکان مبتلا به عقب‌ماندگی ذهنی همانند کودکان با اختلال یادگیری، ویژگی‌هایی مانند مشکلات زبانی،مشکلات ادراکی و بیش‌فعالی از خود بروز می‌دهند، اما کودکان عقب مانده ذهنی برخلاف کودکان دارای اختلال یادگیری، در تمام زمینه‌ها رشد کندی دارند. آزمون‌های هوشی می‌تواند تا حدودی این مساله را روشن کند.

اختلالات هیجانی ـ رفتاری: اگرچه تشخیص مشکلات هیجانی و رفتاری از اختلال یادگیری بسیار دشوار است، ولی اگر کودک، انگیزه کافی برای ادامه تحصیل داشته باشد، می‌توان اختلال یادگیری را تشخیص داد.

اختلال نقص توجه ـ بیش‌فعالی(ADHD):چون مبتلایان اختلال یادگیری و اختلال ADHD، دچار مشکلات توجه و پرتحرکی هستند و از مهارت‌های سازماندهی برخوردار نیستند، بسختی از هم تشخیص داده می‌شوند. با این همه، اگر پیشرفت تحصیلی کودک همسطح با توانایی‌ فردی او باشد و میان آنها تفاوت زیادی وجود نداشته باشد، به عنوان اختلال نقص توجه ـ بیش‌فعالی شناسایی می‌شوند. گاهی این دو اختلال با هم دیده می‌شود که بدیهی است برای هر دو باید مداخلات درمانی انجام گیرد.

بنابر اظهارنظر برخی پژوهشگران، مشکلات یادگیری در کودکان ممکن است در کلاس اول مشاهده شود؛ همان زمانی که کودک در موقعیت‌های گروهی و آموزشی قرار می‌گیرد و نسبت به سایر همکلاسی‌های خود در انجام تکالیف درسی دچار مشکل می‌شود. گاهی برخی کودکان - بخصوص اگر هوش بالایی داشته باشند - در مقاطع پایین تحصیلی (دوره ابتدایی) با استفاده از حافظه و حدس، ناتوانی در خواندن را جبران می‌کنند. در چنین مواقعی، اختلال ممکن است تا کلاس چهارم یا بیشتر آشکار نشود.
به هر حال، هنگامی باید تشخیص اختلال یادگیری گذاشته شود که کودک حداقل دو سال در مدرسه حضور داشته باشد و در این صورت مشخص می‌شود با آموزش‌های ارائه‌شده در مدرسه، هنوز از یادگیری ناتوان است یا نه. باید اطمینان حاصل شود که بخصوص در مورد ریاضی با وجود آموزش عمومی در کلاس و آموزش انفرادی توسط مادر یا معلم، عملکرد کودک قابل قبول است.

بیشتر پژوهشگران بر این باورند که برای تشخیص اختلال یادگیری باید تا کلاس دوم دبستان صبر کرد تا کودک برای آموزش‌های مناسب در مدرسه فرصت کافی داشته باشد. اغلب در سنین پیش از دبستان، نشانه‌های اولیه‌ای از ناتوانی‌ها وجود دارد که ممکن است توجه والدین را به خود جلب کرده باشد. در چنین مواقعی اگر این علائم درمقایسه با سن، وضعیت آموزشی یا توانایی‌ شناختی کودک قابل انتظار نباشد، به احتمال زیاد می‌تواند نشان‌دهنده اختلال یادگیری باشد. برای تشخیص زودهنگام این اختلال، کودک باید توسط یک درمانگر مجرب ارزیابی شود.

وجود هر یک از علائم هشداردهنده اولیه درکودک به طور قطع سبب ایجاد اختلال یادگیری نمی‌شود، ولی پیگیری زودهنگام و برنامه‌ریزی مناسب برای این کودکان که در معرض خطر هستند، نه‌تنها می‌تواند شکست‌های تحصیلی را کاهش دهد، بلکه در حد وسیعی از بروز آن پیشگیری می‌کند. این کودکان ممکن است یک یا چند مورد از این علائم را داشته باشند: دیرتر از کودکان همسن خود صحبت کنند، در یادگیری لغات جدید کند باشند، در تلفظ کلمات با مشکل روبه‌رو باشند، قادر به یادآوری صحیح واژه‌ها نباشند، در فراگیری مهارت آگاهی واج شناختی( مهارت زبانی) متناسب با سن دچار مشکل باشند، در یادگیری الفبا، شماره‌ها، روزهای هفته و رنگ‌ها ناتوان باشند، قادر نباشند دستورها یا قواعد چند مرحله‌ای را دنبال کنند، در تعریف یا بازگویی داستان‌ها،ترتیب و توالی صحیح را رعایت نکنند، در کسب مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت دچار تاخیر باشند، در کسب مهارت‌های شناختی مانند توانایی فکر کردن و حل مساله و... تاخیر داشته باشند و دارای تعامل مناسب با همسالان نباشند و پاسخ‌های مناسب عاطفی به آنها ندهند.

برخی دانشمندان بر این باورند که مغز می‌تواند تغییر کند. علم گام‌های بلندی در درک عملکرد‌های درونی مغز برداشته و کشف مهمی به نام ترمیم‌پذیری اعصاب را به ارمغان آورده که امید تازه‌ای برای درمان ناتوانی‌ها و اختلالات یادگیری است. ویژگی ترمیم پذیری اعصاب به عملکرد طبیعی مغز اشاره دارد که توانایی مادام‌العمر برای تغییر سه چهارم به شکل ارتباطات عصبی جدید و به وجود آوردن سلول‌های مغزی تازه را در پاسخ به تجربه و یادگیری دارد. برای درک این مساله بهتر است از تلفن استفاده کنیم. اگر خطوط تلفن در منطقه خاصی از شهر خراب شود، شرکت تلفن با سیم کشی مجدد، خرابی‌ها را برطرف می‌کند. به طور مشابه سیم‌کشی معیوب مغز، خطوط معمولی ارتباطات را مختل می‌کند و این امر به آسانی باعث اختلال در پردازش اطلاعات می‌شود، ولی مغز می‌تواند تحت شرایط مناسب یادگیری و با سازماندهی مجدد، اتصالات عصبی جدیدی به وجود آورد. بنابراین در افرادی که اختلال خواندن و نوشتن دارند، مغز می‌تواند با ارتباطات عصبی جدید مهارت‌های خواندن و نوشتن را تسهیل کند. بر اساس DSM-TV ، در مواردی که شدت اختلال خفیف باشد و آموزش‌های کمکی بموقع شروع شود، می‌توان تا اواخر سال اول یا دوم دبستان مشکل را حل کرد. در موارد شدیدتر بسته به الگو و شدت نقایص، آموزش ویژه و کمکی ممکن است تا اواخر دبیرستان نیز ادامه یابد. هدف والدین و درمانگر از درمان باید این باشد که مهارت کودک را به بالاترین سطح ممکن برسانند و در حد توانایی کودک از او انتظار پیشرفت داشته باشند.

الهه اکبری

 عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران