جماعتی‌ پیچیده و بانفوذ

پس از ترور حسن البنا، بتدریج تحولى در جنبش اخوان‌المسلمین صورت گرفت. این تحول عبارت بود از جایگزین کردن راه‌هاى مسالمت‌آمیز به جاى مبارزه مسلحانه علیه رژیم و سلطه بیگانگان. این اقدام که در پى ناامیدى از مؤثر بودن راه‌حل نظامى برگزیده شد، از محبوبیت و کارایى اخوان کاست و گروه‌هاى جدید اسلامى (مانند جهاد اسلامى) که درگذشته متاثر از اخوان‌المسلمین بودند، اما بر مبارزه نظامى پاى مى‌‌فشردند، پا به میدان گذاشتند. با این وصف، تاثیر عمیقى که جنبش اخوان در روند مبارزات مردم مصر و جهان اسلام داشته غیرقابل انکار است. فعالیت جماعت اخوان‌المسلمین در تمام دوران حکومت حسنی مبارک ممنوع بود، اما گروه‌های وابسته به این جریان توانستند افرادی را به نمایندگی خود به پارلمان (الشعب‌) بفرستند.

مهم‌ترین اهداف این جماعت را می‌توان این‌گونه برشمرد: آزادسازى دنیاى اسلام از سلطه بیگانگان، مبارزه با جهل، بیمارى و فقر، ترویج صلح جهانى، تجدید خلافت اسلامى، ایجاد یک دولت مذهبى و وحدت کشورهاى عرب مسلمان. با این حال اخوان‌المسلمین تنها در محدوده مصر باقی نماند و فعالیت‌های خود را در سایر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا بسط داد. به طوری که هم‌ اکنون می‌توان گفت این گروه در اکثر کشورهای اسلامی (از پاکستان گرفته تا مراکش و موریتانی) دارای شاخه یا شعبه‌های مستقلی است که به تناسب شرایط آن کشورها عمل می‌کنند. در عین حال به دلیل داشتن ایدئولوژی واحد و ساز و کار تشکیلاتی مشابه آنها را به صورت یک تشکل بزرگ و جهانی معرفی می‌کند.

1‌‌ـ‌ مهم‌ترین ویژگى اخوان‌المسلمین، جامع و فراگیر بودن آن است. این ویژگى داراى 2 بعد است: نخست این که اخوان در مصر به صورت یک تشکیلات جامع ظهور کرد، به گونه‌اى که فقط یک نهضت سیاسى نبود، بلکه یک واحد فرهنگى، موسسه اقتصادى، بینش اجتماعى، ارتش مردمى و... نیز بود. دوم این که کم و بیش در برخى از کشورهاى اسلامى ایده‌ها، هدف‌ها و تشکیلات اخوان‌المسلمین به عنوان یک الگوى مناسب مبارزه ضددولتى پذیرفته و به کار بسته شد، حتى این الگوگیرى در کشورهاى اسلامى دورتر از مصر چون ایران (فداییان اسلام) و افغانستان (حزب جمعیت اسلامى) صورت گرفته است.

2 ‌‌ـ ‌از دیگر ویژگی‌هاى اخوان آن است که کارش را با تبلیغ و معرفى دین اسلام به عنوان تنها راه نجات آغاز کرد. سپس به جذب و سازماندهى افراد و در مرحله سوم به مبارزه و ستیز همه جانبه (بویژه نظامى) علیه رژیم مصر و استعمار انگلیس ‍ پرداخت. در ستیزه‌جو شدن اخوان، مساله فلسطین بیش از سایر مسائل (مانند افزایش سلطه استعمار) موثر بود. به عنوان نمونه، اخوان سال 1325 هـ. ش.‌/‌ 1946 م. براى نخستین بار دسته‌هاى کوچک نظامى براى حمله مسلحانه به مراکز یهودیان در خاک فلسطین اعزام کرد و همچنین اعضاى اخوان در اولین جنگ اعراب و اسرائیل شرکت کردند.

3‌‌ـ‌ ویژگى و اهمیت دیگر اخوان‌المسلمین تنها به عقایدى نیست که مطرح می‌سازد، زیرا آنچه اخوان مطرح کرده است پیشتر از سوى اندیشمندان دیگر اسلامى چون سیدجمال‌الدین، عبده و کواکبى نیز مطرح شده است. اما اهمیت کار اخوان به این جهت است که تعالیم و عقاید اسلامى را به زبانى ساده، قابل فهم، منظم، مسنجم درمی‌آورد به گونه‌ای که قادر به پاسخگویى به نیازهاى جدید مسلمانان باشد.

ایده‌ها، هدف‌ها و شکل سازمانىِ اخوان‌المسلمین مصر از سوى مسلمانان مبارزِ کشورهاى اردن، سوریه و سودان مورد قبول قرار گرفت و بر این اساس تشکیلاتى مشابه اخوان‌المسلمین مصر در این کشورها تاسیس شد. به همین جهت است که هم‌اکنون در حیات سیاسى بسیارى از کشورهاى اسلامى جنبش یا سازمان اخوان‌المسلمین به نحوی حضور دارد. شاخه سودانی اخوان‌المسلمین اواسط دهه 20 هـ‍. ش.‌/‌ 40 م. به رهبرى على طالب‌الله شکل گرفت. در آغاز، اخوان‌المسلمین سودان خواهان اسلامى‌کردن جامعه از طریق تغییر حکومت موجود و تاسیس یک حکومت اسلامى بود. اما پس از آن که دولت جعفر محمد نمیرى شریعت اسلامى را در سودان به اجرا گذاشت دولت عمرالبشیر آن را با شدت و وسعت بیشترى تداوم بخشید. ‌اخوان‌المسلمین اردن نیز سال 1325 هـ‍ ش. ‌/‌ 1946 م. در شهر امان با همان انگیزه‌هایى که در تولد اخوان در مصر و سودان موثر بوده‌اند، تشکیل شد. اما برخلاف کشورهاى مذکور بسرعت رو به گسترش گذاشت.

هم‌اکنون حزب عمل اسلامی اردن در واقع ادامه‌دهنده راه اخوان در اردن به حساب می‌آید که خواستار اصلاحات گسترده در این کشور است. اخوان‌المسلمین سوریه سال 1314 هـ‍. ش.‌/‌ 1935 م. در شهر حلب به وسیله دکتر مصطفى السّباعى به وجود آمد. بارزترین مشخصه این جنبش در سوریه، مخالفت دائمى آن با دستگاه سیاسى حاکم بر کشور بوده است.

از مهم‌ترین جلوه این مخالفت مى‌توان به درگیرى نظامى 1360 هـ. ش. ‌/‌ 1981 م. بین طرفداران این جنبش و دولت مرکزی اشاره کرد که به مدت 3 هفته در شهر حما جریان یافت و تعداد زیادی از مردم عادی و نیروهای نظامی دولت کشته شدند. اعضای این جنبش همچنان بخشی از نیروهای مخالف دولت سوریه به حساب می‌آیند.

جنبش مقاومت اسلامی حماس نیز یکی از شاخه‌های تاثیرگذار جنبش اخوان‌المسلمین در فلسطین است که تقریبا 22 سال پیش به وسیله افرادی چون شیخ احمد یاسین بنیانگذاری شد. حماس اخیرا اعلام کرد خود را جزو شاخه‌های بین‌المللی اخوان‌المسلمین به حساب می‌آورد.