مجلس دوم:خانه ملت در مسیر بلوغ سیاسی

خانه ملت نخستین تجربه فعالیت خود را با فراز و نشیب‌های فراوانی طی کرده بود.

اما در عرصه سیاسی، انسجام نیروهای پیرو خط امام و مدافع نظام جمهوری اسلامی بعد از گذشت حوادث زیادی دچار تغییر و تحول شده بود.

نگاهی که بین اعضای حزب جمهوری اسلامی به عنوان فراگیرترین تشکل رسمی ایران در نحوه اداره کشور وجود داشت با برخی آرا و سلایق دیگر جریان‌های سیاسی همخوانی نداشت و زمینه‌های انشعاب و جدایی برخی نیروهای موثر آن از بدنه حزب جمهوری اسلامی به‌وجود آمده بود.

یکپارچگی نیروهای انقلابی در مجلس اول که در جریان عزل بنی‌صدر به‌وجود آمده بود، استمرار پیدا نکرد چرا که از یک‌سو چالش‌های شدید میان بنی‌صدر و مجلس که عامل مهمی برای اتحاد میان نیروهای مدافع انقلاب مجلس و برخورد با سیاست‌های خود محورانه رییس‌جمهور بود بعد از رای به عدم کفایت سیاسی وی مرتفع شده بود و از سوی دیگر با حذف بنی‌صدر، نیروهای ملی‌گرای مجلس نیز که در اقلیت به سر ‌برده و در تصویب یا رد برخی لوایح به صورت هماهنگ واکنش نشان می‌دادند، گوشه انزوا اختیار کرده و منفعلانه عمل می‌کردند.

از این‌رو اختلافات فکری، سیاسی و مهم‌تر از همه اقتصادی میان نمایندگان اصولگرای مجلس که پیش از این مجال بروز نیافته بود اکنون با کنار رفتن رقبا، بیشتر شده و زمینه انشعاب در نیروهای پیرو خط امام را در آستانه انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی به‌وجود آورده بود.

از ابتدا مشخص بود با توجه به تجربه خوبی که حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت مبارز از ائتلاف در اولین دوره مجلس شورای اسلامی داشتند در دومین دوره انتخابات نیز درصدد باشند که آن موفقیت را تکرار کنند.

به این جمع باید جمعیت موتلفه اسلامی را افزود که از جمله اعضای موثر شورای مرکزی حزب جمهوری اسلامی محسوب می‌شدند و در بسیاری از عرصه‌های سیاسی،اقتصادی و اجتماعی همگامی‌های فراوانی با حزب جمهوری داشتند.

با این وصف اعضای حزب جمهوری در آستانه انتخابات در مورد چگونگی حضور در این عرصه متفق‌القول نبودند، بویژه آن‌که از سال 60 به بعد حوادث و وقایعی در تاریخ انقلاب اسلامی رقم خورد که زمینه‌ساز اختلاف و جدایی برخی اعضای حزب جمهوری شده بود.

عمده این اختلافات به‌واسطه عملکرد و نحوه اجرای سیاست‌های اقتصادی توسط دولت بود که اختلافات گسترده‌ای را میان برخی نیروهای حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت مبارز ایجاد کرده بود.

در آن زمان میان اعضای دولت و مجلس در مورد نحوه رویکرد به اقتصاد بازار آزاد یا اقتصاد دولتی تفاوت دیدگاه وجود داشت.

عمده نیروهای حزب جمهوری اسلامی و در راس آن جامعه روحانیت مبارز و جمعیت موتلفه اسلامی به اقتصاد باز و ترویج و تقویت تجارت خصوصی اعتقاد داشتند و در واقع این دیدگاهی بود که با نظر غالب اعضای هیات دولت تفاوت داشت.

دولتی کردن بازرگانی و کنترل تجارت خارجی، محدود کردن شرکت‌های خصوصی و انحصار تعاونی‌ها، لایحه تشدید مجازات گرانفروشان، تعیین قیمت برای کالاها و اجبار کشاورزان برای فروش محصولات زراعی از جمله اقدامات دولت بود که حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت مبارز و جمعیت موتلفه اسلامی با آن مخالف بودند و حتی ایرادهای شرعی نیز بر آن وارد می‌کردند.

اختلاف‌نظر در مورد مسائل اقتصادی و سیاست‌های دولت به درون حزب جمهوری و جامعه روحانیت مبارز هم کشیده شده بود.

اواخر مجلس اول و در آستانه انتخابات مجلس دوم، رایزنی‌های گروه‌های سیاسی برای انتشار فهرست مشترک آغاز شد. در همین زمان اختلاف نظری میان اعضای جامعه روحانیت به‌وجود آمد.

بیشتر اعضای این تشکل با ادامه فعالیت نخست‌وزیر موافق نبودند اما در بین آنها افرادی نظیر دعایی، کروبی و جلالی خمینی، خواهان دوام نخست‌وزیری میرحسین موسوی بودند.

این مساله باعث شد در آستانه انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی مخالفان میرحسین موسوی در جامعه روحانیت برای انتشار فهرست مشترک نامزدها، اما و اگرهایی داشته باشند.

 مثلا در مورد گنجاندن نام مهدی کروبی و سیدمحمود دعایی در لیست جامعه روحانیت توافق شد اما به فخرالدین حجازی و سید محمد موسوی خوئینی‌ها دراین‌باره التفات نشد و حتی در مورد کروبی و دعایی این نظریه مطرح شد که این دو نفر از شهرستان نامزد شوند.

در پایان بعد از چانه‌زنی‌های فراوان نام مهدی کروبی در فهرست جامعه روحانیت جای گرفت و نام دعایی حذف شد.

این مساله نارضایتی جریان اقلیت جامعه روحانیت مبارز را که طرفدار میرحسین موسوی بود برانگیخت و مهدی کروبی با ارسال نامه‌ای برای آیت‌الله محمدرضا مهدوی‌کنی، دبیرکل جامعه روحانیت نسبت به روند انتخاب نامزدهای پیشنهادی اعتراض و از ادامه فعالیت در این تشکل کناره‌گیری کرد، گرچه بعدها با میانجیگری هاشمی رفسنجانی در رای‌گیری دوباره، نام سید محمود دعایی نیز در فهرست جامعه روحانیت مبارز گنجانده شد.

در نهایت پس از رایزنی‌های فراوان، فهرست نامزدهای جامعه روحانیت به شرح ذیل تنظیم شد:
اکبر هاشمی‌رفسنجانی، محمدمهدی ربانی‌املشی، محمدعلی موحدی‌کرمانی، عباس شیبانی، مهدی شاه‌آبادی، محمدباقر محی‌الدین‌انواری، محمد یزدی، مهدی کروبی، حبیب‌الله عسگراولادی مسلمان، قربانعلی دری‌نجف‌آبادی، سیدمحمد اصغری، سیدرضا زواره‌ای، جلال‌الدین فارسی، حسن روحانی، سعید امانی، محسن مجتهدشبستری، سیدمحمود دعایی، ابراهیم اسرافیلیان، حسین کمالی، فخرالدین حجازی، محمدهاشم رهبری، سیدعلی غیوری، محمد‌علی هادی‌نجف‌آبادی، فضل‌الله مهدیزاده محلاتی، محسن لبانی، کمال‌الدین نیک‌روش، حسین موسویانی، گوهرالشریعه دستغیب، عاتقه صدیقی و مرضیه حدیده‌چی(دباغ).

حزب جمهوری اسلامی نیز در انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی فهرستی مستقل ارائه کرد اما 25 نامزد این فهرست با نامزدهای جامعه روحانیت مبارز مشترک بود و در مورد پنج نامزد باقیمانده به جای افرادی چون سیدمحمد اصغری، فخرالدین حجازی، فضل‌الله مهدیزاده محلاتی، حسین موسویانی و  سیدعلی غیوری، نام موسی زرگر، اسدالله بادامچیان، هادی غفاری، محمدحسن اصغرنیا و مریم بهروزی را جایگزین کرد.

جامعه ‌اسلامی اصناف و بازار تهران نیز که از جمله گروه‌های همسو با جامعه روحانیت مبارز و حزب جمهوری اسلامی بود فهرست نامزدهای مورد نظر خود را انتشار داد که بر اساس آن در 9 مورد با جامعه روحانیت مبارز مشترک بود.

همین‌طور نام اسدالله بادامچیان، مریم بهروزی و موسی زرگر مشترکا در فهرست جامعه اسلامی اصناف و بازار تهران و حزب جمهوری اسلامی قید شده بود.

احمد توکلی، ابوالفضل حیدری، مصطفی حائری‌زاده، سید نقی خاموشی، اصغر رخ‌صفت، محمدکاظم سیفیان، حبیب‌الله شفیق و محمد کریمی نوری از جمله افرادی بودند که جزو نامزدهای مستقل فهرست جامعه‌اسلامی اصناف و بازار تهران محسوب می‌شدند.

سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی نیز از جمله تشکل‌های متحد حزب جمهوری اسلامی در اولین دوره مجلس شورای اسلامی بود اما با توجه به حضور هفت گروه تشکیل‌دهنده که بر حسب ضرورت در اوایل پیروزی انقلاب با یکدیگر متحد شده بودند و اختلاف آرایی که بین آنها وجود داشت مشکلات زیادی را برای ادامه همکاری آنها به‌وجود آورد.

چالش میان اعضای سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی بعد از حضور آیت‌الله «راستی کاشانی» به عنوان نماینده امام خمینی به اوج خود رسید و بعدها کسانی مانند بهزاد نبوی، محسن آرمین، صادق نوروزی و... که با مواضع نماینده امام همخوانی نداشتند از سازمان استعفا کردند.

گروه باقیمانده از این پس مواضعی مشابه نظرات حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت مبارز اتخاذ می‌کرد، بنابراین در انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی فهرستی 22 نفره از نامزدهای پیشنهادی خود منتشر کرد که در 18 مورد با فهرست جامعه ‌اسلامی اصناف و بازاریان و 17 مورد با نامزدهای حزب جمهوری اسلامی مشترک
 بود.

با تشدید رقابت‌های انتخاباتی، گروه‌های جناح موسوم به چپ نیز برای حضور فعال در انتخابات تدابیر خاصی اندیشیدند، بخصوص برخی دانشجویان پیرو خط امام(ره) که در تسخیر سفارت آمریکا نقش داشتند و بسیاری از تحولات سیاسی پیامد این اقدام بود و همچنین دفتر تحکیم وحدت به عنوان یکی از تشکل‌های موثر دانشجویی در آن زمان با برخی از نیروهای هوادار دولت پیوندهایی برقرار کرده بود.

این گروه دانشجویی با توجه به توصیه‌های امام خمینی و دیگر شخصیت‌های مذهبی مبنی بر حضور فعال در انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی، برای موفقیت نامزدهای مورد نظر خود تدارک وسیعی دید.

این نامزدها تحت عنوان کاندیداهای انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه‌های تهران به شرح ذیل معرفی شدند:
اکبر هاشمی‌رفسنجانی، مهدی کروبی، محمدمهدی ربانی املشی، سیدمحمود دعایی، هادی غفاری، مهدی شاه‌آبادی، قربانعلی دری‌نجف‌آبادی، محمد‌علی موحدی کرمانی، نجفقلی حبیبی، مصطفی معین، حسین موسویان، محسن میردامادی نجف‌آبادی، محمدابراهیم ‌اصغرزاده، حسین مظفر، محمدحسین رفیعی‌طاری، محمدجعفر نجفی‌علمی، مرتضی کتیرایی، مرضیه حدیده‌چی(دباغ)، عاتقه صدیقی، گوهرالشریعه دستغیب، ربابه رفیعی‌طاری(فیاض‌بخش)، فخرالدین حجازی، محمدعلی هادی، حسن نبوی‌منش، حسین کمالی، محمدعلی عربی، محمد پنبه‌کار، عباس دوزدوزانی، سیدمحمد اصغری و محمد میرمحمدصادقی.

در همان ایام شایع شده بود یکی از روحانیون سرشناس هنگام سخنرانی در دانشگاه مطرح کرده دخالت در سیاست حق مجتهدان است و دانشجویان حق ندارند که در چنین اموری وارد شوند.

رواج این شایعه در هماهنگی گروه‌های دانشجویی بخصوص تشکل‌های هوادار دولت بسیار موثر بود.

در بسیاری از نشست‌ها، مراسم سخنرانی و میتینگ‌های انتخاباتی پیرامون این موضوع بحث و بررسی‌های فراوانی صورت گرفت.

حتی این مطلب را به سمع امام هم رساندند و ایشان نسبت به چنین القائاتی واکنش نشان داده و فرمودند: «از قراری که من شنیده‌ام در دانشگاه بعضی از اشخاص رفته و گفته‌اند که دخالت در انتخابات، دخالت در سیاست است و این حق مجتهدین است. دانشگاهیان بدانند همان‌طوری که یک مجتهدی در سرنوشت خودش باید دخالت کند یک دانشجوی جوان هم باید در سرنوشت خودش دخالت کند.»

این بیانات، شور و هیجانی در دانشجویان ایجاد و آنان را برای حضور فعالانه‌تر در انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی مصمم‌تر کرد.

گروه‌های دیگر دانشگاهی نظیر انجمن اسلامی استادان دانشگاه‌های تهران، انجمن اسلامی معلمان ایران به همراه 91 گروه و انجمن اسلامی از فهرست انتخاباتی انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه‌های تهران حمایت کردند گرچه در برخی از موارد افرادی مثل باقر ذهبیون، منصوره طبیب‌زاده، جعفر علاقه‌مندان، محمدشهاب گنابادی، محمدعلی عربی و غلامحسین رحیمی جزو نامزدهایی بودند که در فهرست‌پیشنهادی تشکل‌های همسو با دولت در کنار سایر نامزدهای مشترک جای گرفتند و از آنها حمایت می‌شد.

در همان روزها گروهی موسوم به ستاد نامزدهای انتخاباتی نیروهای خط امام فهرست نامزدهای خود را با ترتیب ذیل منتشر کرد: ابراهیم اسرافیلیان، محمدحسن اصغرنیا، سیدمحمد اصغری، نجفقلی حبیبی، موسی خیر، قربانعلی دری‌نجف‌آبادی، ربانی املشی، موسی زرگر، سیدرضا زواره‌ای، گوهرالشریعه دستغیب، منصوره طبیب‌زاده، عاتقه صدیقی، طاهره دباغ، جعفر علاقمندان، سلمان غفاری، جلال‌الدین فارسی، مهدی کروبی، محمدشهاب گنابادی، محسن مجتهدشبستری، موحدی کرمانی، موسویانی، کاظم نجفی‌علمی، محمدجعفر نجفی‌علمی، کمال‌الدین نیک‌روش، هاشمی‌رفسنجانی، محمدرضا هاشمی ‌گلپایگانی و محمد یزدی.

در واقع فهرست مورد اشاره، مجموعه‌ای از نامزدهای اختصاصی و مشترک یک جریان سیاسی را شامل می‌شد اما گویا دفتر تحکیم وحدت و انجمن اسلامی دانشجویان، عنوان را «نیروهای خط امام» در انحصار خود می‌دانستند و به هرگونه استفاده گروه‌های سیاسی دیگر از این عنوان اعتراض داشتند و به همین دلیل با انتشار بیانیه‌ای رسمی به این اقدام معترض شدند.

فضای انتخاباتی دومین دوره مجلس شورای اسلامی بخصوص در تهران با توجه به رقابت گروه‌ها و جریان‌های سیاسی نسبتا آرام و بدون تنش اما هیجانی بود، ولی در شهرستان‌ها وضعیت به‌گونه‌ای دیگر بود.

در اصفهان جو ناسالم انتخاباتی حاکم بود و در شهرهای شمالی کشور با توجه به وجود طوایف و عشیره‌های مختلف، رقابت نامزدهای انتخاباتی که عمدتا منفرد بودند بیشتر بر سر تزاحم منافع جریان‌های قومی و قبیلگی صورت می‌گرفت.

با این وصف اقدام برخی از وزرای دولت میرحسین موسوی در حمایت از نامزدهای دفتر تحکیم وحدت می‌رفت که به چالش اساسی بین هیات‌های نظارت شورای نگهبان و ستاد انتخاباتی دفتر تحکیم وحدت بینجامد.

داستان از این قرار بود که محمدتقی بانکی، محمد هادی منافی، بهزاد نبوی، محمد‌علی نجفی، حسین نمازی، محسن نوربخش و مصطفی هاشمی که به ترتیب سمت سرپرست سازمان برنامه و بودجه، وزارت بهداری، صنایع سنگین، علوم، اقتصاد و دارایی، صنایع و رئیس کل بانک مرکزی را بر عهده داشتند از نامزدهای دفتر تحکیم وحدت، خانه کارگر و انجمن اسلامی معلمان حمایت کردند.

حمایت وزرا در قالب بیانیه‌ای در دو روزنامه کثیرالانتشار اطلاعات و کیهان به چاپ رسید و در فردای آن روز آیت‌الله محمد امامی‌کاشانی عضو فقهای شورای نگهبان انتشار بیانیه وزرای نامبرده در روزنامه‌های اطلاعات و کیهان را مورد انتقاد قرار داد و آن را عملی برخلاف صریح قانون و مورد پیگرد قانونی خواند.

شورای نگهبان آن موقع پیگیر این قضیه بود تا معلوم شود وزرای نامبرده حمایت خود از نامزدهای دفتر تحکیم وحدت را با عنوان رسمی وزیر دولت میرحسین موسوی اعلام کرده‌اند یا به عنوان شخصیت‌های حقیقی.

 انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی در 26 ‌/‌1 ‌/‌63 با حضور 1550 نفر داوطلب نمایندگی برگزار شد که از این تعداد 243 نفر داوطلب حوزه نمایندگی تهران بودند. انتخابات در 193 حوزه برگزار شد.

در مرحله اول این دوره از انتخابات 15 میلیون و 815 هزار و 986 نفر شرکت کردند و در همین مرحله 121 نفر از نمایندگان با کسب حائزین‌ اکثریت آرا به مجلس شورای اسلامی راه یافتند. مرحله دوم انتخابات نیز برای انتخاب 130 نماینده در 94 حوزه انتخاباتی برگزار شد.

در تهران از مجموع 670/308/2 برگه رای به ترتیب هاشمی رفسنجانی، مهدی کروبی، گوهرالشریعه دستغیب، ربانی املشی، عباس شیبانی، عاتقه صدیقی، محمدعلی موحدی‌کرمانی، جلال‌الدین فارسی، فخرالدین حجازی، هادی غفاری، محمود دعایی، مهدی شاه‌آبادی، محسن مجتهدشبستری و دری‌نجف‌آبادی حائز اکثریت آرا در مرحله اول شدند.

در مرحله اول انتخاباتی دومین دوره مجلس شورای اسلامی در تهران 24 نفر از لیست جامعه روحانیت به مجلس راه یافتند اما هیچ‌یک از نامزدهای مستقل دفتر تحکیم وحدت موفق به کسب اکثریت آرا نشدند.

بافاصله یک یا دو روز از اعلام نتیجه مرحله اول انتخابات شهید مهدی شاه‌آبادی نماینده منتخب مردم تهران در مجلس شورای اسلامی به شهادت رسید و رقابت فشرده‌ای برای انتخاب 16 نماینده دیگر تهران بین 32 نفر از داوطلبین نمایندگی شامل محمد یزدی، مرضیه حدیده‌چی، حسین کمالی، هادی نجف‌آبادی، حسن روحانی، محمدباقر محی‌الدین انواری، سیدرضا زواره‌ای، فضل‌الله مهدیزاده محلاتی، سیدمحمد اصغری، ابراهیم اسرافیلیان، سعید امانی، سیدحسین موسویان، مریم بهروزی، موسی زرگر، حبیب‌الله عسگراولادی، سیدکمال‌الدین نیک‌روش، اسدالله بادامچیان، محمدهاشم رهبری، عباس دوزدوزانی، محسن لبانی، محسن میردامادی، محمد ابراهیم اصغرزاده، مصطفی معین، نجفقلی حبیبی، علی‌محمد عرب، اعظم علایی‌طالقانی، مرتضی کتیرایی، حسین مظفری‌نژاد، ربابه رفیعی طاری، محمد میرمحمد صادقی، محمدحسن اصغرنیا، محمدحسین رفیعی‌طاری، احمد توکلی و حسن نبوی‌منش برگزارشد.

در اولین مرحله انتخابات، هیات نظارت بر انتخابات شورای نگهبان آرای ماخوذه در حوزه‌های انتخاباتی اصفهان، بهشهر، آمل، داراب، جیرفت، کوهدشت، فریدن، شهریار، قائم‌شهر و خمینی شهر را به دلیل سوءاستفاده‌های مقام اجرایی، قضایی و...، ناسالم بودن فضای انتخاباتی، عملکرد نادرست هیات‌های اجرایی و تخلفات متعدد انتخاباتی باطل اعلام
کرد.
در تاریخ27 ‌/‌2‌/‌ 63 مرحله دوم انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی با حضور شش میلیون و 679 هزار 324 نفر رای‌دهنده برگزار شد و در تهران هادی نجف‌آبادی، کمالی، محمد یزدی، روحانی، حدیده‌چی، زرگر، انواری، اسرافیلیان، زواره‌ای، اصغری، زعفرانی بهروزی، رهبری، امانی، دوزدوزانی، بادامچیان و نیک‌روش به مجلس شورای اسلامی راه‌پیدا کردند. از این تعداد فقط دوزدوزانی نامزد مستقل دفتر تحکیم وحدت بود.

در مجموع دومین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در شرایطی برگزار شد که 24 میلیون و 143 هزار و 498 نفر واجد شرایط برای حضور پای صندوق‌های رای داشت و از این تعداد 15 میلیون و 607 هزار 306  نفر شرکت کردند که شامل 64.64 درصد از واجدین شرایط بود.

منابع:
ـ غلامرضا خواجه سروی، رقابت سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382

2ـ سیدمحسن صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تاکنون، ج2، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385

3ـ عباس شادلو، تکثر‌گرایی در جریان اسلامی، تهران: نشر وزرا، 1381

4ـ روزنامه​های کیهان، اطلاعات، جمهوری اسلامی 

 فتاح غلامی