بازگشت به طبیعت در ساختمان‌سازی

مسائلی همچون کارایی انرژی در منازل مسکونی و یافتن راه‌حل‌هایی برای جایگزینی منابع سوخت‌های فسیلی با منبع خورشیدی و حتی سایر منابع دیگر جایگزین تا مدت‌ها ذهن هواداران محیط‌زیست را به خود مشغول کرد. این روزها نگرانی‌های زیست‌محیطی در رابطه با استفاده از سوخت‌های فسیلی که منابع تجدیدناپذیری هستند، رو به افزایش است. اخیراً اثرات گازهای گلخانه‌ای و مناقشاتی که بر سر مساله گرمایش جهانی پیش آمده توجه همگان را به خود جلب کرده است. بدون شک این موارد سبب شده‌اند که منابع انرژی‌ تجدیدپذیر بیش از پیش در صدر توجهات قرار گیرند. امروزه استفاده صحیح از منابع در راستای تحقق اصول توسعه پایدار و همچنین سایر راه‌حل‌های محیط‌زیست‌‌محور کاملا اذهان را به خود مشغول ساخته‌اند. یکی از این راه‌حل‌ها و نظرات ساخت بناهای طبیعی است. ساخت و ساز طبیعی، نوعی تکنیک ساخت و ساز بر مبنای اصل پایدار است که قابلیت آن را دارد تا اثرات سوء زیست‌محیطی ناشی از سکونت انسان را به حداقل برساند. ساخت بناهای طبیعی را فارغ از بسیاری مسائل می‌توان نوعی سیستم خانه‌سازی دانست که حائز ارزش‌های فوق‌العاده‌ای، چه از نظر اجتماعی و چه از نظر پایداری زیستی است.

این سیستم‌ها به جای استفاده از سرمایه، تکنولوژی بالا یا سایر مهارت‌های خاصی که جزو لاینفک سیستم‌های کنونی ساخت بنا هستند، تنها بر نیروی کار انسانی و خلاقیت تکیه دارند. تکنولوژی‌های ساخت بناهای طبیعی تقریباً در تمام محدوده‌های جغرافیایی و آب و هوایی قابل اجرا هستند.

مصالح ساخت این نوع بناها عبارتند از: خشت خام، چوب، پوشال و کاه به هم فشرده و رس. همچنین در برخی ساختارها از مواد بازیافتی نظیر تایر‌های ماشین، کنسروهای آلومینیومی، فیبرهای کاغذی و بطری‌ها نیز استفاده می‌شود. به منظور اتصال و چسباندن مواد بازیافتی گاه از سیمان یا حتی از سایر عامل‌های طبیعی استفاده می‌شود. اگر نگوییم هزاران سال، به طور قطع حداقل صدها سال است که بشر خانه‌هایی از این قبیل در اشکال و فرم‌های گوناگون ساخته است. در ساخت خانه‌های یزد و روستاهای نیومکزیکو از خشت خام و گل به عنوان مصالح ابتدایی استفاده شده است. این خانه‌ها را باید مهم‌ترین نمونه از این دست تلقی کرد. در جنوب یمن نیز خانه‌های قرون وسطایی وجود دارد که ارتفاع آنها به 13 طبقه هم می‌رسد. در آخر باید اشاره کرد که برای ساخت اهرام بزرگ مصر و دیوار بزرگ چین هم از چنین مصالحی استفاده شده است. هواداران ساخت خانه‌های طبیعی به این مساله اشاره می‌کنند که صنعت ساختمان‌سازی مدرن مسبب اصلی بسیاری از مشکلات زیست‌محیطی امروز بشر است. آنها معتقدند سیستم‌های مدرن ساخت و ساز همگی وابسته به مصنوعات چوبی و تکنیک‌های مخرب استخراج معادن هستند. استخراج گچ، سنگ، آهن، آهک و حتی تولید مصنوعاتی همچون سیمان و... را باید از نمونه تخریب‌های آشکار زیست‌محیطی تلقی کرد.

تقریباً هر ماده‌ای که در صنعت ساختمان‌سازی مدرن و امروزی استفاده می‌شود، محصول فرآیندهای پرمصرف انرژی است. کارخانه‌های چوب‌بری که چوب را به تخته و الوار تبدیل می‌کنند، کارخانه‌های تولیدکننده نئوپان، کارخانه‌هایی که با قرار دادن لایه‌های نازک چوب روی یکدیگر و چسباندن آنها تخته‌های محکم و سنگین تولید می‌کنند، کارخانه‌های تولیدکننده ابزارآلات استیل، کارخانه‌هایی که مواد طبیعی را در معرض گرمای فوق‌العاده‌ای قرار می‌دهند تا سیمان تولید کنند؛ همگی مقادیر عظیمی انرژی هدر می‌دهند. انرژی مصرفی این کارخانه‌ها عمدتاً ذغال‌سنگ و نفت است که جزو منابع تجدید ناپذیر هستند. این فرآیندها معمولا باعث ورود حجم قابل توجهی از آلاینده‌ها، از مواد سمی و فاضلاب گرفته تا مواد شیمیایی بسیار خطرناک به آب، خاک یا هوا می‌شوند. اما برعکس مصالحی که در ساخت و سازهای طبیعی به کار می‌روند، خطرات زیست‌محیطی معدودی را به همراه دارند. قابلیت دسترسی آسان به آنها سبب شده که توجه عده کثیری به این نوع مصالح جلب شود. استفاده از این مصالح مشکلاتی نظیر جنگل‌زدایی، آلودگی و استخراج‌های پرمساله معادن را به همراه ندارد. این مصالح به هیچ وجه با محصولات فرآوری شده یا ابزارهای پرمصرف انرژی سر و کار ندارند. جالب اینجاست که سازندگان بناهای طبیعی اغلب از استراتژی‌های ساخت و ساز سازگار با محیط بهره می‌برند. سایبان‌های طبیعی، تکنیک‌های طبیعی تهویه مطبوع هوا، انرژی خورشیدی و انرژی‌های ژئوترمال را می‌توان از نمونه‌هایی دانست که سازندگان چنین بناهایی در طرح‌هایشان معمولاً از آنها برای کاهش مصرف انرژی و افزایش پایداری استفاده می‌کنند.

با در نظر گرفتن تمام این مزایا این سوال پیش می‌آید که چرا هنوز هم سازندگان بناهای طبیعی آن‌طور که باید در روند کلی صنعت ساختمان‌سازی مورد استقبال همکاران خود قرار نگرفته‌اند؟ یک مشکل این است که تنها عده کمی تجربه کار و استفاده از چنین مصالح طبیعی را دارند. معماران و سازندگان بنا عمدتا در کار با سیمان، چوب یا سایر مصالح سنتی خبره هستند. با وجود این‌که اغلب مصالح مصنوعی و سنتزی کیفیت چندان مطلوبی ندارند اما این نکته را هم باید در نظر داشت که چنین مصالحی ارزان هستند. ساخت و حتی کاربرد آنها نیز راحت‌ است. در ضمن متاسفانه تاکید عمده بازار هم بر استفاده از چنین محصولاتی متمرکز شده است.

بی‌تردید ایجاد تغییرات عمده در هر صنعتی چالش‌برانگیز است. هرچند اکنون زمان مناسبی برای سازندگان بناهای طبیعی است که ایده فکری خود را از یک زیرمجموعه جزء وارد خط فکری کلی این صنعت نمایند، چرا که مقتضیات زمانه امروز پذیرای تغییراتی از این دست است.