تصویرسازی از انقلاب به واقع‌گرایی نیازمند است

33 سال از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد و به‌رغم رشد رسانه‌ها و گسترش فعالیت‌های هنری برخی معتقدند که هنوز تصویر دقیق و جامعی درباره انقلاب اسلامی، ریشه‌ها و دلایل آن یا دستاوردها و نتایج آن ارائه نشده است و برخی در مقابل، معتقد به اشباع در این زمینه هستند. با توجه به سوابقی که در مقام مدیر و مشاور رسانه‌ای و تولیدات نمایشی در حوزه انقلاب دارید تحلیل شما از این موضوع چیست؟

من در ابتدا از روزنامه جام‌جام تشکر می‌کنم که به سراغ این موضوع مهم رفته است. بگذارید ابتدا مقدمه‌ای را برای پاسخ به سوال شما مطرح کنم. آنچه مسلم است صحبت کردن از انقلاب و معرفی آن یک ضرورت همیشگی بوده که باید نسبت انقلاب و مردم را مدام مورد توجه قرار دهد. البته یک تفاوت بین معرفی انقلاب در زمان معاصر و معرفی انقلاب در زمانی که پیروز شد، وجود دارد. آن موقع انقلاب و وقایع آن آنقدر شفاف بود که هم انقلابیون می‌دانستند از چه چیز دفاع می‌کنند و هم ضدانقلاب می‌دانست با چه چیزی در حال جنگ است چون هیچ غبار تاریخی، سیاسی و اجتماعی روی چهره انقلاب نیفتاده بود. انقلاب مثل نورافکن پیرامون خود را به گونه‌ای روشن می‌کرد که هم طرفداران صادق خود را معرفی می‌کرد و هم دشمنان حقیقی خود را، بنابراین انقلاب هم خوب دیده می‌شد و هم توسط انقلاب می‌شد خوب دید، اما در شرایط کنونی درگیری‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و فشارهای خارجی و حتی مشکلات شخصی و نفسانی برخی نیروهای انقلابی یک غباری را برپا کرده که وجه نورافکنی و شفاف انقلاب را گرفته است به طوری که نه دشمنان انقلاب خوب آن را می‌بینند و نه دوستان انقلاب به درستی آن را می‌شناسند و اتفاقا همین موقعیت، اهمیت و ضرورت کار رسانه‌ای و هنری درباره انقلاب را برجسته‌تر می‌کند.

مثلا درآغاز انقلاب لازم نبود که اثبات کنیم شاه بد است فقط کافی بود که آن را نشان دهیم، اما اکنون با نسلی مواجهیم که آن دوران را تجربه نکرده‌اند و در درون نظام جمهوری اسلامی متولد شده و رشد کرده‌اند. رسانه‌ها برای این نسل ابتدا باید نشان دهند که شاه بد است و بعد به آنها نشان داده شود که چرا با شاه مبارزه کردیم. این غباری که به آن اشاره کردم یکی از موانع جدی در نمایش تصویری درست از انقلاب است. انقلاب اسلامی ایران پس از دعوت انبیا تنها انقلاب دینی تاریخ است.

البته این معضلی است که درباره همه گونه‌های نمایشی ما صدق می‌کند. اساسا ما در داستان‌پردازی مشکل داریم. من همیشه گفته‌ام در خاک فرهنگ و هنر ما بیشتر شعر یا حکایت و حکمت به عمل می‌آید نه داستان. موضوع اصلی درام، موجود انسانی است.

رابطه علت و معلولی، تعلیق‌ها، وحدت زمان و مکان در آثار مدرن و پست‌مدرن از بین رفته و دیگر آن روش کلاسیک وجود ندارد، اما در همه آنها موضوع انسانی وجود دارد. حتی آنهایی هم که شخصیت‌های حیوانی دارند مثل قلعه حیوانات جورج اورول در نهایت به شکل نماد و سمبل‌های انسانی بازنمایی می‌شوند. ما در قصه‌گویی بیش از آن که شخصیت‌ها را از دل واقعیت و خود زندگی وام بگیریم، به رمان‌ها و فیلم‌ها رجوع می‌کنیم و به نظر من، این یعنی دانه پخته در خاک کاشتن که هیچ وقت رشد نکرده و بار نمی‌دهد. به همین دلیل به نظر من ما برای نمایش یک رزمنده یا نظامی یا مبارز سیاسی بیشتر به الگوهای نمایشی غرب رجوع می‌کنیم. شاید به همین دلیل در نمایش یک خلبان موفق‌تر هستیم تا یک رزمنده بسیجی چون نمونه‌های آن را دیده‌ایم لذا در ترسیم چهره قهرمان‌گونه و البته واقع‌گرایانه از یک بسیجی یا فرد مسلمان انقلابی مشکل داریم چون نمونه آن را ندیده‌ایم. متاسفانه در ترسیم بچه مسلمان‌ها بشدت منفعل عمل کرده و تصویری یخ‌زده و یک بعدی و در نهایت غیرجذاب از آنها ترسیم می‌کنیم. البته این مشکل درباره سریال‌های تاریخی هم وجود دارد مثلا نوع روابط خانوادگی و زناشویی را به شکل مناسبات اجتماعی امروز نمایش می‌دهیم. متاسفانه در فیلمسازی یا سریال‌سازی ما، کار تحقیقی و پژوهشی صورت نمی‌گیرد و در ار تباط با سریال‌های انقلابی هم همین ضعف قابل تعمیم است.

بله، اینها جزو مشکلات ابتدایی سریال‌سازی درباره انقلاب است که خب این به ضعف مدیریتی در حوزه سینما و تلویزیون برمی‌گردد که امکانات لازم برای تولید آثار تاریخی را فراهم نمی‌کنند، حتی پیش از این در انتخاب کارگردانی که به ساخت یک اثر انقلابی باور داشته باشد یا دست‌کم کار خود را بلد باشد، دقت و درایت لازم صورت نمی‌گیرد. شاید هم برای برخی سیاستگذاران و تهیه‌کنندگان ماشین یا نوع گفتار یا پوشش مهم نیست.

در واقع دغدغه لازم در تولید دقیق و محققانه صورت نمی‌گیرد. به نظر من، اینها ساده‌ترین عناصری است که مورد توجه قرار نمی‌گیرد و بیشتر به فرم و صورت ظاهری اثر برمی‌گردد. مشکل اصلی نبود دغدغه و میل به تحقیق و انگیزه در شناخت یک دوره تاریخی و ویژگی‌های آن است. واقعیت این است که ساخت فیلم یا سریال‌هایی که به تاریخ معاصر مربوط می‌شود، خیلی سخت‌تر از سریال‌هایی است که به تاریخ دور ارتباط دارد چون مخاطب بسیاری از این وقایع و زمان تاریخی داستان را درک و تجربه کرده است و نمی‌توان او را فریب داد و با سرهم‌بندی و بی‌توجهی، کار خود را انجام داد. اتفاقا مخاطبان امروز بسیار هوشمند و دقیق بوده و با نگاهی موشکافانه به اثر می‌نگرند. با این حال، من معتقدم بیش از همه اینها باید به تحقیق و پژوهش درباره تاریخ انقلاب اسلامی و دراماتیزه کردن وقایع و شخصیت‌های انقلابی توجه شود تا یک اثر نمایشی مناسب با منزلت و ارزش‌های انقلاب اسلامی ساخته شود.

این یک نیاز ضروری است، اما در مرحله بعدی قرار دارد. ما هنوز در فهم انقلاب و روایت سینمایی آن اندرخم یک کوچه‌ایم، چه این که بتوانیم با انتخاب و طراحی یک زبان جدید، انقلاب را به نسل جوان‌تر معرفی کنیم. با این حال من معتقدم به جای استفاده از «زبان نو» باید از اصطلاح «زبان درست» استفاده کنیم. ببینید مساله اصلی در نمایش آثار انقلابی بیش از هر چیز رسیدن به یک زبان و ساختار درست و دقیق درباره انقلاب است. اگر این زبان کشف شود، مطمئن باشید با هر نسلی می‌تواند ارتباط برقرار کند هرچند به تنوع ذائقه مخاطبان معتقدم. به نظر من، اگر زبان صحیح و واقع‌نما به عادت دراماتیک ما تبدیل شود، آن وقت می‌توان از روایت و زبان نو در این حوزه با اطمینان بیشتری حرف زد.

منظور من این بود که در بازنمایی و داستانگویی درباره انقلاب باید روان‌شناسی مخاطب را هم لحاظ کرد و در این میان قطعا نسلی که در انقلاب حضور نداشته و آن را درک نکرده، نسبت با والدینش به شکل متفاوتی از آثار نمایشی با این موضوع نیازمند است.

بر مبنای همین روان‌شناسی مخاطب، به نظر من باید به عنصر یا شاخص واقع‌گرایی در نمایش آثار انقلابی توجه داشت که در ارتباط با همه نسل‌ها نیز صادق است. این واقع‌گرایی که می‌گویم نه در شکل و فرم به معنای رئالیستی آن بلکه واقع‌گرایی به معنای نظریه و نوع رویکرد به مضامین و جهان اثر است.

در مستند که همه چیز بر بنیاد و مبنای واقعیت شکل می‌گیرد. البته در بخش مستند موفق‌تر هستیم. اصولا صداوسیمای ما، مستندساز خوبی است، اما تب نمایش‌های داستانی موجب شده که به بخش مستند، توجه کمتری داشته باشد. این در حالی است که استعدادهای خوبی در بخش مستند وجود دارد که کمتر از قابلیت‌ها و ظرفیت‌های آنها استفاده شده است و این نه فقط در ارتباط با موضوع انقلاب که شامل همه انواع مستندسازی می‌شود. خیلی از جوایز جهانی ما را بخش مستند به دست آورده است ولی به دلیل علاقه و گرایش مدیران سازمان به آثار نمایشی و داستانی، این بخش مهجور مانده است. بیش از اینها مصیبت ما در بخش کودک است که متاسفانه صداوسیما و سینما، کودک و سینمای کودک را فراموش کرده است. امروزه برنامه‌های کودک، سرشار از خاله و عمو هستند که با مجری‌محوری جایگزین برنامه‌های نمایشی کودک مثل محله بهداشت و قصه‌های مجید و نمونه‌های موفق دیگر شده‌اند. در بخش مستند و کودک، کمبودها و خلأهای ما بیشتراز بخش نمایشی است.

مثلا در مستندهای انقلاب به آثار آرشیوی رجوع می‌شود تا این که کار تولیدی صورت بگیرد. حسرت کار در اینجاست که ظرفیت و نیروی متخصص لازم در این حوزه‌ها را داریم، در عین این که موضوع انقلاب بشدت به آثار نمایشی و مستند نیازمند بوده و ظرفیت‌های تولیدی و هنری بالایی دارد. مثلا درباره آتش زدن سینما رکس یا سخنرانی‌ها و اقدامات امام(ره) می‌تواند مستندهای خوبی تولید کرد که برای مردم نیز جذابیت رسانه‌ای داشته باشد. من همیشه گفته‌ام که مستندسازی درباره انقلاب و یاران آن دیر شده است. بسیاری از یاران امام و شخصیت‌هایی که درانقلاب نقش داشتند یا مشهور بودند، از دنیا رفته‌اند یا به این مرحله نزدیک شده‌اند و باید تا زمانی که در قید حیات هستند از آنها و درباره آنها مستندسازی صورت بگیرد ولو این که از آنها مصاحبه انجام شده و در آرشیو قرار بگیرد. به نظر من، تولید مستند درباره انقلاب و موضوعات مرتبط با آن، بیش از بخش نمایشی و داستانی ضرورت و اولویت زمانی دارد. با این حال چه در بخش مستند چه داستانی در ارتباط با انقلاب «واقع‌گرایی» باید معیار و اساس کار قرار بگیرد. واقعیت این است که ما هیچ انقلاب دینی و اسلامی دیگری بجز انقلاب ایران نداریم که منجر به تغییر نظام شده باشد.

حرکت امام حسین(ع)‌ در طول تاریخ یک حرکت بی‌نظیر است که قبل و بعد از او نمونه‌ای نداشته است و امکان وقوع آن نیز وجود نخواهد داشت و تنها اختصاص به امام حسین(ع) دارد. این انقلاب و حرکت در طول تاریخ الهام‌بخش هر آزاده‌ای بوده و هر کسی که دنبال عدالت و حق بوده، چه مسلمان و متدین و چه غیرمسلمان به این قیام توجه داشته است؛ ولی قیام امام حسین(ع) را با تمام عظمتش از نظر جامعه‌شناسی نمی‌توان انقلاب نامید، چون بلافاصله پس از شهادت امام حسین(ع) نظام جدیدی روی کار نیامد و همچنان حکومت بنی‌امیه و پس از آن، بنی‌عباس ادامه یافت. انگار این قیام فقط یک نقاشی زیبا بود که خدا به دست خود کشید تا معنی حماسه، حق‌طلبی، عدالتخواهی و ایمان و عرفان را تمام کند.

ارزش این قیام از تمام انقلاب‌های دنیا بالاتر است، اما از نظر اجتماعی، این حرکت یک انقلاب نبود. انقلاب ایران تنها یک قیام دینی است و این مساله رنگ جدیدی به دفاع مقدس می‌زند، چون کسانی که در جنگ شرکت کردند، در انقلاب هم شرکت کرده بودند و به عنوان دفاع از انقلاب و این که انقلاب در جنگ پیروز می‌شود، می‌جنگیدند، نه برای به دست آوردن منافع مادی و به دست آوردن پیروزی. به همین دلیل وضعیت این جنگ با خیلی از پدیده‌های مشابه در دنیا فرق می‌کند لذا نمایش و بازنمایی این انقلاب بویژه از حیث مضمون و مفاهیم و آرمان‌هایی که این انقلاب دارد، بیش از اینها نیازمند توجه و سرمایه‌گذاری است.