تمدن هفت هزار ساله در معرض تخریب

قرن‌ها پیش مورخان از استقرار شهری در حوالی جمکران خبر داده‌اند که اقوام ساکن در آن بر اثر طغیان رودخانه به شهر فعلی قم آمده‌اند و دوباره پس از هزار سال به آن منطقه برگشتند، اما کسی به این پیشینه تاریخی مردم قم توجهی نکرده بود، تا اینکه در سال 67 که زمزمه وجود محدوده باستانی بین قم و جمکران شنیده شد گفته‌های مورخان رنگ واقعیت به خود گرفت و یکی از پرآوازه‌ترین مناطق در هزاره سوم پیش از میلاد سر از خاک بیرون آورد و آثار کشف شده در آن، سابقه فرهنگی - تاریخی قم را به هفت هزار سال پیش پیوند داد.

آثاری که در این تپه باستانی کشف شد نشان داد که قم باستانی از غنای تاریخی - فرهنگی عمیقی برخوردار است و بعد مذهبی این شهر ریشه در اعماق تاریخ این سرزمین دارد.

این تپه باستانی که «قلی درویش» نام دارد، چیزی فراتر از گنج است که تا به امروز بیش از 90 درصد بقایای آن بر اثر احداث اتوبان، ایجاد خط آهن، پیشرفت زمین‌های کشاورزی و ایجاد مسیر انحرافی به سمت امامزاده غریب زیر تیغ بولدوزرها تاب نیاورده و با خاک یکسان شده است.

همچنین با خاکبرداری‌های صورت گرفته، لایه‌های فوقانی این تپه که مربوط به دوره اسلامی بوده از بین رفته است. دیواره لایه نگاری‌ای که توسط بولدوزرها خراب شده در محدوده پل زیرگذر ساخته شده بود اما این دیواره برای انجام طرح جاده‌سازی خراب شده است.

گفته می‌شود نیروی انتظامی هم به جمع ارگان‌های فعال در تخریب «تپه قلی درویش» پیوسته بود و با نصب یک تابلو قصد داشت در این محوطه شهرک آزمایش احداث کند اما بر اساس پیگیری‌های انجام شده شهرک «آزمایش» را به منطقه دیگر منتقل کرد.

روزگاری این تپه باستانی 30 متر ارتفاع داشت اما آنچنان بلایی بر سر این آثار تمدنی و هویتی قم آمده است که امروز ارتفاع آن به شش متر هم نمی‌رسد.

بزرگترین تخریب فرهنگی

هنوز رد پای بولدوزرها بر پیکر نحیف مهم‌ترین آثار باستانی قم نمایان است، تا جایی که اگر گفته شود، تخریب‌های انجام شده در این تپه باستانی آنقدر شدت داشته است که اگر از آن به عنوان یکی از بزرگترین تخریب‌های فرهنگی یاد شود حرف گزافی نیست.

از طرفی دیگر آنچه  در مورد این تپه باستانی بسیار مهم است و تا امروز رسیدگی درستی در مورد آن صورت نگرفته اصل مالکیت تپه «قلی درویش» است.

مالکیت این تپه از آن اداره کل اوقاف و امور خیریه است و به گفته مدیرکل میراث فرهنگی قم بخش قابل توجهی از مشکلات این تپه مربوط به کم لطفی‌های مسئولان اداره کل اوقات می‌شود.

علیرضا ارجمندی گفت: ما انتظار داریم هماهنگی بین دستگاهی بیشتر باشد ولی متاسفانه نه تنها اداره کل اوقاف و امور خیریه در این زمینه آن گونه که باید همکاری نداشته است، بلکه موانعی در مسیر کاوش و لایه‌نگاری این تپه ایجاد کرده است، به عنوان مثال آب و برق ساختمان کوچکی را که نگهبان این تپه در آن مستقر بود  قطع کردند.

از بین رفتن چهار کوزه تاریخی

موضوعی که ارجمندی به آن اشاره می‌کند مربوط به ماه گذشته است که نگهبان این تپه باستانی، شب ها به دلیل سردشدن هوا و عدم داشتن وسایل گرمایشی، این تپه تاریخی را ترک کرد و در یکی از همان شب‌ها بود که چهار کوزه کشف شده در این محدوده به شکل نامعلومی از بین رفته است.

مدیرکل میراث فرهنگی قم با ابراز تاسف از قشری نگری برخی دستگاه‌ها گفت: تپه «قلی درویش» مربوط به همه است و احیای این محدوه باستانی حمایت‌های دستگاه‌های استان را می‌طلبد.

وی افزود: اداره کل اوقاف از اداره کل میراث فرهنگی برای نگهداری و احیای این تپه باستانی ماهانه یک میلیون تومان اجاره طلب کرده است.

نخستین تحقیقات توسط پژوهشگر آلمانی

نخستین مطالعات علمی و هدفمند باستان شناسی در منطقه جمکران (تپه قلی درویش) در سال‌های 1981 تا 82 میلادی توسط «ولفرام کلایس» انجام شده است.

«کلایس» در سال 1981 میلادی منطقه جمکران را مورد بازدید قرار داد و سپس در سال 1982 به مطالعه و بررسی باستان‌شناسی منطقه «جمکران» و «خورآباد» می‌پردازد.

وی نتایج مطالعات خود را در مقاله‌ای با عنوان «خورآباد و جمکران دو محوطه استقراری پیش از تاریخی در حاشیه غربی فلات مرکزی» به زبان آلمانی در مجله AMI به چاپ رساند.

کلایس ضمن بررسی محدوده جمکران تا روستای خورآباد واقع در 12 کیلومتری جنوب غرب قم (بخش کهک) مجموعه‌ای از محوطه‌های متعلق به دوره فرهنگی عصر آهن منطقه را مورد شناسایی، مطالعه و نقشه‌برداری قرار داد.

پس از «کلایس»، هیچ گونه مطالعه باستان شناختی هدفمندی در منطقه جمکران صورت نگرفت و تا قبل از شروع فصل کاوش‌های باستان شناسی و تعیین حریم محوطه باستانی قلی درویش تنها اقدام اداره کل میراث فرهنگی قم در محوطه اشاره شده اجرای پروژه تعیین حریم امامزاده جعفر غریب بود که در سال 81 انجام شد و بنای امامزاده و محوطه «قلی درویش» به شماره 2798 به ثبت تاریخی رسید.

با وجود اینکه تپه باستانی قلی درویش در فهرست آثار باستانی و ملی ایران به ثبت رسیده است و طبق قوانین میراث فرهنگی دارای ضوابط حفاظتی و عرصه و حریم است اما متاسفانه در سال‌های گذشته برخی نهادها اقدام به تخریب این محوطه کرده‌اند.

از سویی دیگر سازمان میراث فرهنگی به عنوان متولی اصلی شناسایی و احیای این آثار تاریخی که جنبه هویت ‌بخشی برای قم دارد، آن گونه که مورد انتظار است اقدامی انجام نداده است.

تزریق قطره چکانی اعتبارات برای کاوش

تپه باستانی «قلی ‌درویش» با اینکه ظرفیت جذب گردشگر را دارد ولی متاسفانه آن گونه که باید مورد توجه مسئولان قرار نگرفته و تا مدت زمان زیادی به دلیل نداشتن اعتبار لازم، بدون رسیدگی و انجام کاوش رها شده بود.

البته در سال‌های اخیر میراث فرهنگی برای حفاظت از این تپه باستانی، دیواری دور آن کشیده است و بخشی اندکی از منطقه کاوش شده نیز مسقف شده است، اما این کارها برای خاکی که آثار تمدن هفت هزار ساله را در سینه خود دارد بسیار ناچیز است.

گمان می‌رود اعتباراتی که برای کاوش این تپه باستانی اختصاص می‌یابد به صورت قطره چکانی تزریق می‌شود، به خاطر اینکه کار کاوش قلی درویش بسیار کند پیش می‌رود.

ایجاد سایت موزه در قلی درویش

از سویی دیگر بخشی از محدوده این تپه تاریخی «فنس کشی» شده و تابلوهایی برای راهنمایی مسافران نصب شده است اما هیچ جایی برای عرضه آثار تاریخی کشف شده از این تپه وجود ندارد، به گونه‌ای که آثار کشف شده در تپه قلی درویش در انبارهای میراث فرهنگی نگهداری می‌شوند.

این در حالی است که مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم از ایجاد سایت موزه در این منطقه باستانی خبر داد و گفت: موافقت ایجاد این سایت موزه اخذ شده و پس از رفع مشکلات پیش رو و اختصاص اعتبارات این سایت ایجاد می‌شود.

مدیرکل میراث فرهنگی قم گفت: در حال حاضر آثار کشف شده از منطقه «قلی درویش» در انبارهای اداره کل میراث فرهنگی قرار دارند.

وی بر لزوم اختصاص اعتبارات بیشتر برای تسریع در عملیات کاوش و لایه‌نگاری این محدوده باستانی تاکید کرد و اظهار داشت: آماده کردن این محدوده برای بازدید گردشگران هزینه‌بر است اما اعتبارات به تدریج اختصاص می‌یابد.

مدیرکل میراث فرهنگی قم با قبول مناسب نبودن سقف بخشی از محدوده «قلی درویش» گفت: سقف مناسبی برای این محدوده در نظر گرفته شد و در آینده‌ای نزدیک این مشکل برطرف می‌شود.

ارجمندی اضافه کرد: تپه قلی درویش برای قم علاوه بر جنبه تاریخی، جنبه فرهنگی، مذهبی و هویت بخشی دارد و مردم قم با دیدن این مکان احساس تشخص می‌کنند.

غنای فرهنگی - تاریخی قم

در بررسی، گمانه‌زنی، لایه نگاری و کاوش‌های قلی درویش مدارکی دال بر وجود استقرارهای هزار پنجم پیش از میلاد یعنی هفت هزار سال پیش، هزاره چهارم، سوم، دوم و اول پیش از میلاد، دوره ساسانی و سلجوقی به دست آمده است.

همچنین در لایه‌نگاری تپه شاد قلی خان آثار مهمی از استقرارهای هزاره چهارم پیش از میلاد، دوره ساسانی، سده‌های نخستین اسلانی، دوره سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجار مشخص شد.

با این وصف، کاوش‌های شهر قم نشان داد بعد مذهبی این شهر ریشه در اعماق تاریخ این سرزمین دارد.

قلی درویش، دربرگیرنده کهن‌ترین لایه‌های فرهنگی و استقراری

محوطه قلی درویش از معدود محوطه‌های کاوش شده حاشیه کویر مرکزی است که در بر گیرنده سطح وسیعی از لایه‌های استقراری فرهنگ‌های عصر برنز جدید، دوره گذار از عصر برنز جدید به عصر آهن است.

امروز بقایای عرصه محوطه باستانی قلی درویش با وجود آسیب و تخریب‌های بسیار شدید ناشی از انجام پروژه‌ های عمرانی، گسترش ساخت و سازهای شهری، قرارگیری در حاشیه شهر و فعالیت کشاورزی در عرصه و حریم آن در محدوده‌ای حدود 30 هکتار به صورت پشته‌‌های منفک، کوچک و بریده شده و جدا از هم گسترده شده و متاسفانه بخش قابل توجهی از این محوطه تسطیح شده است اما شواهد باستان شناختی و مدارک به دست آمده نشان می‌دهد که گستردگی آثار و لایه‌های فرهنگی این محوطه محدوده‌ای به وسعت 100 هکتار را در بر می‌گرفته است.

داده‌های باستان‌شناختی و مدارک تاریخی موید آن است که گسترش محوطه قلی درویش یا قم باستان، از هزاره پنجم قمری تا سده سوم - چهارم هجری قمری که بنیان شهر امروزی قم در پیرامون مرقد حضرت معصومه(س) شکل می‌گیرد از سوی شرق به غرب بوده است.

محدوده شرقی این محوطه در برگیرنده کهن‌ترین لایه‌های فرهنگی و استقراری است و هر چه به سمت غرب گسترش می‌یابد ادوار فرهنگی جدیدتری را نشان می‌دهد، به گونه‌ای که شواهد به دست آمده از بررسی، گمانه ‌زنی و تعیین حریم محوطه نشان داد که استقرارهای سده‌های اولیه، میانی و متاخر دوره اسلامی در محوطه قلی درویش منحصرا از گمانه‌های ضلع غربی و شمال غربی محوطه به دست آمده است.

با توجه به مدارک موجود به ویژه بررسی‌های باستان‌شناسی که در حد فاصل سال‌های 1930 تا 1935 میلادی در منطقه قم و کاشان صورت گرفته است، وجود استقرارهای قدیمی‌تر از عصر برنز در این محوطه به اثبات رسیده است که امروزه به دلیل گسترش شهر جدید قم و کوچک‌بودن محدوده استقرارهای پیش از تاریخی این منطقه بقایای فرهنگی ادوار پیش از تاریخی محوطه قلی درویش به طور کامل تخریب و در زیرساخت و سازهای شهری واقع در ضلع غربی محوطه مدفون شده است.

مدارک به دست آمده از لایه‌نگاری محوطه قلی درویش نشان داد که این محوطه یکی از وسیع‌ترین محوطه‌های استقراری عصر برنز و عصر آهن غرب فلات مرکزی است و تاکنون محوطه‌ای که از نظر وسعت و به ویژه استمرار فرهنگی از عصر برنز به عصر آهن مشابه این محوطه باشد در این حوزه فرهنگی شناسایی نشده و مورد کاوش قرار نگرفته است.

بروز زلزله در عصر آهن

شواهد لایه نگاری فصل نخست این محوطه مبین بروز یک زلزله و رانش نسبتا شدید زمین در منطقه قم و جمکران در حد فاصل اواخر عصر برنز و اوایل عصر آهن است.

مدارک لایه نگاری نشان می‌دهد که برای وارد شدن نیروی حاصله از این زمین لرزه از سمت جنوب به شمال بوده و بر اثر همین عامل لایه‌های استقراری - فرهنگی پیش از عصر آهن تا لایه‌های اواخر عصر برنز دچار چین خوردگی شده است به گونه‌ای که در بسیاری موارد کف فضاهای استقراری و خشت‌های دیوارها از حالت افقی به حالت عمودی و در هم ریخته درآمده است.

کشف قدیمی‌ترین معبد و آتشدان عصر آهن

سومین فصل از کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه قلی درویش در حالی انجام شده که باستان شناسان با برداشتن لایه ‌های سطحی این تپه باستانی، به قدیمی‌ترین معبد و آتشدان عصر آهن در فلات مرکزی دست یافتند.

این معبد چند سکوی خشتی دارد که در مجموع شامل چندین صفه می‌شود. در بخش مرکزی آن آتشدان قرار گرفته که یک پلان مربع شکل مسطح دارد و از جنس سفال ساخته شده است.

در داخل آتشدان نیز حفره‌ای وجود دارد که هنوز می‌توان خاکستر ناشی از مواد سوختنی را در آن مشاهده کرد.

سکوهای خشتی در دو ضلع شرقی و غربی محوطه قرار گرفته‌اند.

در سکوی ضلع شرقی بقایای پلکانی از دوره عصر آهن به دست آمد که از خشت ساخته شده است.

هم اکنون دو پله به همراه نصفی از یک پله باقی مانده است و باقی آن را بولدوزرها تخریب کرده‌اند.

این معبد قدیمی‌ترین معبد کشف شده در فلات مرکزی محسوب می‌شود که حدود سه هزار و 300 سال قدمت دارد. این معبد از ملات خشت ساخته شده و با اندود گچ تزئین شده است.

کشف گور خمره‌ای

کشف گور خمره‌ای در محوطه قلی درویش و در کف یک اتاقک از جمله شواهدی است که آثار تدفین در محل سکونت را در طول عصر برنز قدیم این محوطه اثبات می‌کند.

این تدفین که در یک گور خمره سفالین صورت گرفته، از شواهد مستند تدفین‌های خمره‌ای در حاشیه فلات مرکزی محسوب می شود.

با اینکه چرخ‌های سنگین ماشین آلات راهسازی خمره سفالین این گور را خرد کرده است، ولی محتویات درون آن که اسکلت کودکی خردسال است، با جمجمه متلاشی شده به صورت سالم مشاهده شده و برای مطالعات آسیب‌شناسی به گروه انسان شناسی پژوهشکده باستان شناسی انتقال یافته است.

مشابه این نوع تدفین در محوطه پیش از تاریخی اریسمان نیز در سال‌های اخیر به دست آمده است، از این رو این تدفین نمونه‌ای مستند از گستردگی یک چنین سنتی در حاشیه فلات مرکزی است.

علاوه بر گستردگی استقرارها در طول عصر برنز قدیم و در محدوده قم و کاشان، شواهد استمرار فرهنگی از اواخر هزاره چهارم تا دوره‌های تاریخی و اسلامی، در محوطه قلی درویش قابل مشاهده و بررسی است.

بر این اساس انتظار می‌رود که با ادامه این کاوش‌ها اطلاعات بسیار ارزشمندی در ارتباط با انسان‌شناسی این محوطه و به خصوص تدفین‌های خمره‌ای در فلات مرکزی به دست خواهد آمد.

اگر همه لایه‌های مربوط به دوران مادها، هخامنشیان، پارت‌ها، ساسانیان و دوران اسلامی در این پایگاه تاریخی بکر و دست نخورده می‌ماند، این تپه باستانی می‌توانست برخی از اسرار ناگفته تمدن پیش هخامنشی را در بخش مرکزی فلات ایران پیرامون این نشیمنگاه انسانی بر ما آشکار سازد ولی افسوس از بی‌توجهی برخی نهادها که آثار تمدن هفت هزار ساله قم را دچار مرگ تدریجی کردند.(مهر)