سایه برج‌ها بر‌ حریم حرم

انتقاداتی که پایه آن، ساخت‌وسازهای بی‌رویه و سلیقه‌ای است که نه‌تنها منطبق با هویت مذهبی و معنوی این شهر نیست بلکه به حریم بصری و منظری حرم مطهر نیز خدشه وارد کرده است.

از سوی دیگر، این بلندمرتبه‌سازی‌ها ثبت جهانی حرم مطهر را به عنوان یک اثر تاریخی، عملا غیرممکن ساخته است.

بحث بازسازی بافت فرسوده شهر مشهد و تغییر سیمای حریم حرم مطهر رضوی به نیم قرن قبل برمی‌گردد. به موازات توسعه حریم حرم، اطراف این مکان مقدس باید تخریب و با جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی جامه نو می‌پوشید.

این طرح در اواخر دهه 70 عملیاتی شد و موسسه‌ای با مشارکت مسکن و شهرسازی، آستان قدس رضوی و شهرداری مشهد فعالیت خود را آغاز کرد اما با وجود اقدامات گسترده ای که در این عرصه انجام شده، به نظر می رسد این توسعه پیامدهای منفی نیز داشته است.

معاون میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان رضوی درباره تاثیرات منفی بلند‌مرتبه‌سازی‌ها بر نمای حرم مطهر می‌گوید: در گذشته در این شهر، فرهنگی به نام فرهنگ سلام وجود داشت و مردم شهر از هر نقطه و خیابانی می‌توانستند به امام رضا(ع) سلام بدهند، اما الان دیگر چنین امکانی وجود ندارد.‌

وی می‌افزاید: در سال‌های 40 تا 45 تمام شهر مشهد پایین‌تر از حرم قرار داشت، به طوری که حرم به شهر اشراف داشت، اما الان این ساختمان‌ها هستند که خودشان را به رخ حرم می‌کشند.

حسین عباس‌زاده با بیان این‌که طرح توسعه اطراف حرم از یک طرح تفصیلی پیروی می‌کند، ولی همین طرح به درستی رعایت نشده است، می‌افزاید: هتل‌هایی که در مسیر حرم ساخته شده‌اند، زشت، مرتفع و بدون زیبایی‌های معماری ایرانی ـ اسلامی هستند.

وی با بیان این‌که این اشتباهات دیگر قابل جبران نیست و نمی‌شود دست به تخریب این ساخت و سازها زد، تاکید می‌کند: شاید بتوان به گونه‌ای دیگر و از طریق نماسازی اسلامی ـ ایرانی این هتل‌ها و مجتمع‌های ساخته شده در‌صدد جبران این مافات برآمد.

وی معتقد است، اگر شهرداری از این پس می‌خواهد همچنان مجوز احداث ساختمانی را صادر کند باید حداقل شروطی از قبیل زیباسازی نما و ظاهر آن را الزامی کند.

یک عضو شورای شهر مشهد هم ضمن تایید مورد تعرض قرارگرفتن حریم حرم مطهر می‌گوید: تا چند سال پیش نه‌تنها از هر جهت که به سمت حرم می‌رفتیم حرم مشاهده می‌شد، بلکه از تپه سلام که ورودی شهر مشهد است نیز حرم قابل رویت بود، اما الان از همین خیابان‌های اطراف حرم هم به محض این‌که کمی زاویه‌‌مان از مسیر مستقیم منحرف می‌شود،‌ دیگر حرم قابل مشاهده نیست و دلیل آن همین ساخت و سازهای بی‌‌رویه و بی‌قواره در اطراف حرم است.

محمدرضا مهرورز با بیان این‌که برخی کارشناسان معتقدند تا یک کیلومتر اطراف حرم از هر طرف باید تسطیح شود، می‌افزاید: آزادسازی این حریم بودجه‌ای هنگفت می‌خواهد.

وی درباره جبران این مشکل از طریق زیباسازی نمای ساختمان‌ها می‌گوید: ‌شخصا مخالف این نظر هستم، چراکه به نظر من زیباسازی از طریق تکرار معماری گذشته،‌ کار چندان جالبی نیست و ما باید به دنبال یک طرح مناسب باشیم و تا رسیدن به چنین طرحی عملا نباید کار دیگری انجام دهیم.

مدیرکل سابق میراث فرهنگی خراسان رضوی نیز در این مورد می‌گوید: ‌طرح توسعه حرم و تخریب بافت فرسوده و بهسازی اطراف حرم از حدود 20 سال پیش شروع شد و در آن زمان کسانی که درصدد اجرای این طرح بودند، اولویت‌شان فقط تسهیل امور زائران در شهر و حرم بود و به مسائل دیگر چندان توجه نداشتند، لذا دست به یکسری تخریب و بازسازی زدند که منجر به پیامدهای کنونی شده است.

محسن لشکری با بیان این‌که در حال حاضر هم برسر راهکاری که بتواند هم حضور زائران را تسهیل کند و هم زیبایی معنوی و منظری حرم را رعایت کند اتفاق نظر وجود ندارد، می‌افزاید: هرچه از اجرای طرح می‌گذرد، مسوولان بیشتر به آسیب‌های آن پی می‌برند از طرف دیگر طرح توسعه اطراف حرم احتیاج به منابع مالی هنگفتی دارد که شهرداری هم برای تامین این منابع مالی ناچار به احداث مجتمع‌های مسکونی ـ‌ تجاری در اطراف حرم است.

وی با بیان این‌که تمام شهر مشهد یک بافت فرسوده است، می‌گوید: هیچ ارگانی نیست که بتواند این منابع هنگفت را تامین کرده و این املاک را خریده و تسطیح کند. در نتیجه شهرداری با احداث مجتمع‌های تجاری، بودجه مورد نیاز برای توسعه حریم را تامین می‌کند. البته در این زمینه کمی زیاده‌روی شده است به عنوان مثال در طرح توسعه قرار بود در هر 1000 متر بنا 100 متر تجاری وجود داشته باشد، اما در حال حاضر در هر 1000 متر 500 متر تجاری وجود دارد.

در کنار بحث تاثیر منفی توسعه اطراف حرم بر حریم بصری و منظری آن ثبت جهانی حرم مطهر را نمی‌توان نادیده گرفت، چراکه این بنای متبرک مذهبی به لحاظ معماری و قدمت ظرفیت ثبت در لیست میراث جهانی را دارد، هرچند که به اعتقاد مدیرکل سابق میراث فرهنگی خراسان رضوی از آنجا که شأن امام رضا(ع) اجل از این مسائل بود هیچ وقت به این موضوع به طور جدی نگاه نشده و اگر نیز الان بخواهیم به آن بپردازیم دیگر امکانپذیر نیست، چراکه ساخت و سازها این اجازه را نمی‌دهد.

معاون میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان رضوی نیز با بیان این‌که بنای اصلی و گنبد حرم مطهر و چندین مجموعه اطراف آن که شامل مسجد گوهرشاد و چندین مدرسه می‌شود، حدود 80 سال پیش به ثبت ملی رسیده‌اند، در مورد قابلیت جهانی‌شدن این حریم می‌گوید: هر چند بنای اصلی حرم متعلق به قرن چهارم هجری و تزئینات و طلاکاری گنبد و بنا مربوط به دوره صفوی است و به همین دلیل بنا دارای ارزش معماری و تاریخی فرهنگی فراوانی است، اما بنای اصلی حرم به عنوان یک مجموعه معنوی زیارتی که سالانه میلیون‌ها زائر را به سوی خود جذب می‌کند نیز قابلیت ثبت در فهرست آثار جهانی را دارد.

عباس زاده در عین حال می‌افزاید: ساخت و سازهای بی‌رویه و غیراصولی اطراف حرم که مغایر با شرایط و ضوابط یونسکو برای ثبت جهانی است، مانع بزرگ تحقق این امر است.

فاطمه مرادزاده -‌‌ گروه ایران