ماما‌های بیکار؛ روی دست نظام سلامت

سالانه شاهد حدود یک میلیون و 200 هزار تولد در کشور هستیم. 22 درصد از زنان ایرانی در سنین باروری و 48 درصد کودکان، زیر 15 سال هستند، از این ‌رو می‌توان ادعا کرد که سلامت دوسوم جمعیت ایران‌ با خدمات مامایی ارتباط دارد. براساس استانداردهای بین‌المللی باید براساس هر 1000 تولد 30 تا 50 ماما در نظام بهداشت و درمان وجود داشته باشد. به ‌رغم این که در کشور با خیل عظیم ماماهای بیکار مواجه هستیم، اما به ازای هر 1000 تولد تنها 12 ماما وجود دارد که این مساله نشان می‌دهد‌ هنوز از خیل عظیم نیروهای جوان بااستعداد به دلیل عدم شناخت جایگاه واقعی آن استفاده بهینه نشده است.

در دنیا روزانه 1600 زن در اثر عوارض بارداری و زایمان جان خود را از دست می‌دهند و بیش از 99 درصد این مرگ‌ها در کشور‌های در حال توسعه اتفاق می‌افتد. بیشترین علت مرگ مادران (حدود 60 تا 80 درصد) به علت خونریزی، زایمان سخت، فشار خون بالا، عفونت و عوارض سقط‌های غیر بهداشتی بوده و بسیاری از این مرگ‌ها قابل پیشگیری هستند.

به‌‌رغم پیشرفت‌های بسیار هنوز در کشور شاهد مرگ مادران باردار هستیم و با مرگ مادر، خانواده عضو اصلی خود را برای مدیریت و مراقبت کودکان از دست می‌دهد و سرانجام بقا و آموزش کودکان نامعلوم می‌شود. به همین علت است که پیشگیری از مرگ مادران یکی از اهداف مهم کشورهاست. گسترش زایمان طبیعی از برنامه‌های محوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است که ترویج آن توسط ماماها امکان‌پذیر است. ماماها با اخذ آموزش‌های لازم، قادر به کسب مهارت‌های بالینی و مدیریت به منظور نیل به هدف بهبود مداوم کیفی خدمات برای ترویج مادری ایمن خواهند بود.

زایمان طبیعی یک سیر طبیعی است و برای همین منظور طراحی شده، به همین دلیل کمترین عوارض را برای فرد دارد. در مقابل، سزارین یک جراحی است و حین جراحی عوارض زیادی مانند خونریزی و عفونت ممکن است برای مادر به وجود آید و خود بیهوشی نیز ممکن است دارای عوارضی برای فرد باشد.

متاسفانه آمار سزارین در کشور ما رو به افزایش است و علاقه مادران جوان به سزارین و جاذبه مالی این عمل برای پزشکان بخش خصوصی موجب شده نه‌تنها ماما که وظیفه اصلی را در تولد نوزادان دارد بیکار شود، بلکه سلامت جامعه نیز به خطر بیفتد.

آمارهای پراکنده و غیررسمی نشان می‌دهد حتی در شهر‌های کوچکی که تا همین چند سال پیش یک سزارین هم انجام نمی‌شد، زایمان به روش سزارین افزایش چشمگیری داشته است، به نحوی که نه‌تنها شیوع این روش در بیمارستان‌های خصوصی به صددرصد رسیده، بلکه حتی در بیمارستان‌های دولتی این شهرستان‌ها نیز میزان انجام سزارین به 60 تا 70 درصد رسیده است.

حتی اگر آمار 15 درصدی (که برآورد می‌شود آخرین آمار کشوری سزارین باشد) را در نظر بگیریم باید گفت‌ این میزان در مقایسه با استاندارد سازمان بهداشت جهانی (8 تا 10 درصد) بسیار زیاد است و باید به کارگیری راه‌های پیشگیرانه و اطلاع‌رسانی از سوی مسوولان بخش سلامت در کشور ادامه یابد.

یکی دیگر از علت‌های اصلی گرایش به زایمان سزارین، دردهای ناشی از زایمان طبیعی است و باورهایی که در افراد به خاطر بیان تجربیات دیگران در مورد دردهای ناشی از آن ایجاد شده است؛ از علت‌های دیگر می‌توان به بالا رفتن سن زایمان و زایمان اول در خانم‌ها اشاره کرد و به دلیل این‌که در جامعه امروز دیگر تعداد فرزندان کاهش یافته است، مادران ترجیح می‌دهند همان یک‌بار زایمان بدون درد و عارضه‌ای داشته باشند و همچنین از ترس ایجاد عوارضی مانند افتادگی رحم، ترجیح می‌دهند به روش سزارین زایمان کنند.

با توجه به عوارضی که سزارین بعد از زایمان به فرد تحمیل می‌کند و هزینه‌های بی‌مورد آن، زایمان طبیعی هم به نفع مادر است و هم دولت؛ به همین دلیل طبق برنامه‌ریزی دولت باید این میزان کاهش یابد و البته رسیدن به این هدف، همکاری همه‌جانبه‌ای را می‌طلبد. یکی از دلایل افزایش آمار سزارین، بی‌توجهی به نقش ماما در نظام خدمات سلامت کشور است.

نتایج مطالعات سازمان بهداشت جهانی نیز نشان داده است، 85 درصد مراقبت‌‌های زنان در جهان توسط ماماها صورت می‌گیرد، همچنین در حضور ماما 60 درصد و در حضور متخصص زنان 20 درصد، زایمان به طور طبیعی انجام می‌‌شود.

متاسفانه از 50 هزار جمعیت مامای کشور، بیش از 35 هزار نفر آنها همچنان بیکارند. این آمار را نوشین زنده‌زبان، عضو شورای عالی نظام پزشکی کشور اعلام می‌کند و می‌افزاید: اگر جایگاهی برای ماماها تدوین‌ و ردیف استخدامی برای آنها در نظر گرفته شود، ماماها می‌توانند خدمات بهداشتی و درمانی را با کمترین قیمت به این قبیل افراد جامعه ارائه دهند؛ البته باید به این آمار افزود که از بین شاغلین نیز طبق آمار تنها 10 الی 15 هزار نفر در خدمت مادران باردار هستند و بقیه به حرفه دیگری مشغول هستند.

در اجرای طرح پزشک خانواده، حدود 3 هزار ماما جذب شده‌اند و قرار است 5 هزار مامای دیگر نیز در قالب طرح پزشک خانواده جذب شوند، البته در این صورت نیز‌شاغل شدن 8 هزار ماما در برابر 35 هزار مامای بیکار رقم کوچکی است. علاوه بر این، سالانه حدود 2 هزار نفر کارشناس مامایی نیز از دانشگاه‌های کشور فارغ‌التحصیل می‌شوند که آنها هم دغدغه شغل دارند.متاسفانه جامعه مامایی یکی از بیشترین میزان‌های بیکاری را بین فارغ‌التحصیلان رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی دارد.

هزینه‌های درمانی در کشور ما بالاست و از توان بسیاری از خانواده‌ها خارج است به همین دلیل اغلب خانواده‌ها سعی می‌کنند تا جایی که ممکن است از خدماتی استفاده کنند که تحت پوشش بیمه قرار دارد. چون تعرفه‌های ماماها با بیمه محاسبه نمی‌شود، مراجعان به سراغ پزشکانی می‌روند که قرارداد بیمه‌ای دارند.

در تمام دنیا خدمت‌دهنده تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرد و در واقع چه خدمت توسط پزشک انجام شود و چه ماما، ولی در کشور ما این‌گونه نیست. عدم عقد قرارداد سازمان‌های بیمه‌گر و پذیرش سونوگرافی در دفترچه بیمه از سوی ماماهای کشور‌ موجب می‌شود بیماران ‌نتوانند از بیمه خدمات درمانی و تامین اجتماعی استفاده کنند. عدم قرارداد بیمه‌ها با ماما موجب می‌شود میل فرهنگی خانواده‌ها که ترجیح می‌دهند برای کوچک‌ترین مشکلی به پزشک متخصص مراجعه ‌کنند تشدید شود.

این موضوع هم از نظر اقتصادی پرهزینه است و هم وقت متخصصان را به امور ساده‌تری که از عهده ماما هم براحتی بر‌می‌آید اختصاص می‌دهد. حتی برای سازمان‌های بیمه‌گر نیز هزینه‌های بیشتری به وجود می‌آورد.

پنجم ماه می‌مصادف با 15 اردیبهشت، روز جهانی ماما نامگذاری شده است. برای اولین در سال 1980 این روز به عنوان روز جهانی ماما پیشنهاد شد و سپس از سال 1992 به صورت رسمی اعلام گردید. هدف از بزرگداشت روز جهانی ماما، افزایش آگاهی و تبادل اطلاعات بین آنها در راستای سلامتی مادر و نوزاد است.

روز جهانی ماما، فرصت مناسبی است برای جلب توجه هر چه بیشتر مردم و مسوولان نسبت به جایگاه و اهمیت حرفه مامایی در ارتقای سلامت خانواده و تامین سلامت جامعه و از آن رهگذر، ساختن بستری مطمئن برای ترسیم آینده‌ای روشن.

در این روز مسوولان و سیاستگذاران عرصه سلامت می‌توانند نسبت به نگاه و درک عمیق به خدمات مامایی در کشور تجدیدنظر کنند و نقش محوری مامایی را در تامین سلامت مادران و کودکان ـ که اصلی‌ترین رکن تامین سلامت خانواده‌ها هستند ـ پررنگ نمایند.

متاسفانه این روز در کشور ما با استقبال چندانی مواجه نمی‌شود و عموما با دادن چند پیام کلیشه‌ای از سوی مسوولان سلامت کشور، موضوع خاتمه پیدا می‌کند.

طبق تعریف و آموزش‌های داده شده کار ماما ‌ شامل آموزش دوران بارداری، آماده کردن والدین برای پذیرش وظایف پدری ‌ و‌ تنظیم خانواده و مراقبت‌های کودک و بعضی از‌ بیماری‌های زنان است. او می‌تواند در بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها، واحدهای بهداشتی و منازل‌ کار کند.

اما در کشور ما مردم، ماما را مترادف با کلمه زایمان و مراقبت دوران بارداری می‌دانند، این در حالی است که حیطه خدمات مامایی بسیار وسیع‌تر و از ابتدای تولد تا انتهای عمر است و ابعاد مختلف بهداشتی در زمینه بهداشت باروری، مشاوره، آموزش و آگاهی در دوران بلوغ، ازدواج، بارداری و یائسگی را شامل می‌شود. این آموزش‌ها ضامن سلامت خانواده است.

بدون شک تغییر این فرهنگ و رو آوردن به استفاده از تمام تجارب و مهارت‌های یک ماما نیاز به فرهنگ‌سازی دارد؛ مقوله‌ای که اصولا کسی دوست ندارد وارد آن شود. متاسفانه نگاه درمان محوری ما در سال‌های اخیر توجه ما را به تجهیزات پزشکی، مجهز کردن بیمارستان‌ها و مراکز درمانی و ابزار فیزیکی معطوف کرده و نیروی انسانی فراموش شده است. در حالی که در کشورهای پیشرفته نظر بر این است که چنانچه در کنار ابزار و تجهیزات پزشکی از نیروی انسانی استاندارد بهره‌‌مند نباشیم نه‌تنها کمکی به مادر باردار نمی‌شود بلکه در بسیاری از موارد منجر به عوارض ناخواسته برای مادر و نوزاد می‌شود.

هم‌اکنون در بخش آموزش‌های دوران بلوغ به دختران نوجوان و خانواده‌ها مشکلات زیادی وجود دارد. بسیاری از دختران نوجوان، به‌دلیل ناآگاهی از تغییرات دوران بلوغ‌ در این دوران دچار اختلالات هیجانی و مشکلات آزاردهنده‌ای می‌شوند. استفاده از ماما در بخش بهداشت مدارس راهنمایی و دبیرستان‌ها مشکل‌گشای دختران نوجوان و خانواده‌های آنان خواهد بود. با در نظر گرفتن این که 50 درصد از جمعیت کشور و جمعیت دانش‌آموزی را زنان تشکیل می‌دهند، حضور ماماها در مدارس می‌تواند پدیده بلوغ دختران را با سلا‌مت همراه کند.