خداحافظ کودکی؛ من بچه ‌نیستم

بلوغ در حالت طبیعی برای دختران معمولا بین 8 تا 14 سال و پسران بین 9 تا 15 سال آغاز می‌شود؛ ولی گاهی شاهد هستیم که دختران و پسران دیرتر یا زودتر از حد معمول و سنی که گفتیم دچار بلوغ شده و این علائم در آنها زودتر یا دیرتر از این سنین شروع می‌شود که به آنها بلوغ زودرس و دیررس گفته می‌شود و طبیعتا باعث بروز مشکلاتی در افراد می‌شود، اما به طور معمول سن بلوغ بین 12 تا 13 سال اتفاق می‌افتد.

بلوغ مرحله‌ای از زندگی است که طی آن فرد از دوران کودکی وارد دوران بزرگسالی و جدیدی شده و با تغییرات جسمی روبه‌رو می‌شود. در واقع بلوغ زمانی آغاز می‌شود که از سوی غده هیپوتالاموس مغز فرامینی برای ترشح هورمون‌های جنسی زنانه و مردانه به غده هیپوفیز صادر می‌شود. تخمدان‌ها در دختران و بیضه‌ها در پسران با تولید هورمون‌های تحریک‌کننده رشد به این علائم صادر شده از هورمون‌های ترشح شده پاسخ می‌دهند. تولید این هورمون‌ها باعث بالا رفتن سرعت رشد، عملکرد و تغییراتی در بدن می‌شود که بیشتر تاثیر خود را روی اندام‌های تناسلی، سینه‌ها، پوست، ماهیچه‌ها، استخوان‌ها، مو و مغز می‌گذارد و فرد دچار یک جهش رشدی می‌شود. در واقع طی این فرآیند پیچیده، کودک دیروز ما به جوان امروز تبدیل شده و رفته رفته برای آغاز یک زندگی تازه آماده می‌شود.

پیش از مرحله بلوغ، دختر و پسر فقط از لحاظ اندام‌های جنسی با هم متفاوتند ولی با آغاز این مرحله، دختر و پسر از نظر جنسی، اندازه بدن، قد، چهره، رشد و عملکرد بدن دچار دگرگونی شده و از یکدیگر متمایز می‌شوند. این مرحله روی رفتارهای اجتماعی روانی کودکان و آماده شدن آنها برای ورود به جامعه هم اثر می‌گذارد و به طور معمول بلوغ طی 2 سال به پایان می‌رسد.

بلوغ در دختران یک تا 2 سال زودتر آغاز و در زمان کوتاه‌تری نسبت به پسرها کامل می‌شود. دختران تقریبا 4 سال پس از تغییرات جسمی ایجاد شده طی بلوغ به سن باروری می‌رسند. پسرها تا حدود 6 سال پس از آغاز بلوغ به رشد خود ادامه می‌دهند و همین تعداد سال‌های طولانی‌تر بلوغ در پسرها باعث قد بلندتر شدن و رشد بیشتر آنها نسبت به دخترها می‌شود، ولی رشد قدی دخترها با شروع قاعدگی به پایان می‌رسد. در پسرها هورمون تستوسترون مسوول برخی خصایص مردانه همچون صدای کلفت، موهای صورت و رشد ماهیچه‌ها بوده و در دخترها هورمون جنسی استروژن مسوول خصایص زنانه همچون رشد رحم و سینه‌هاست.

بلوغ در دختران معمولاً با رشد سینه‌ها، رشد مو در بخش‌هایی از بدن و ضخیم شدن آنها و افزایش قد و وزن آغاز می‌شود. دختران ابتدای سن بلوغ به حدود 17 تا 18 درصد از قد بزرگسالی خود و حدود 6 ماه پیش از نخستین دوره قاعدگی به بیشترین رشد قدی می‌رسند. همچنین دختران در این زمان دچار اضافه وزن می‌شوند. در واقع نخستین علامت شروع بلوغ در دختران، رشد سینه‌ها و علامت پایان دوران بلوغ، آغاز قاعدگی در آنهاست. به عبارتی دوران بلوغ حدود 2 سال طول می‌کشد و پس از پایان این 2 سال، قاعدگی آغاز می‌شود.

پسرها هم با ورود به سن بلوغ دچار تغییرات و تحولاتی در بدن خود خواهند شد. صدای آنها کلفت‌تر شده، ماهیچه‌ها سریع‌تر رشد می‌کنند، موهایی در ناحیه صورت و سایر نقاط بدن ظاهر شده و حتی ضخیم‌تر می‌شوند. آلت تناسلی رشد بیشتری کرده و فرد در طول شب با احتلام‌های شبانه روبه‌رو می‌شود و سینه‌های آنها کمی متورم می‌گردد. در این میان، هم پسرها و هم دخترها دچار تغییراتی در احساسات و خلق و خوی خود می‌شوند و حساسیت آنها بالاتر رفته و ممکن است پرخاشگر شوند. جوش‌هایی که به جوش‌های غرور جوانی معروفند در این سنین روی صورت و بدن آنها ظاهر می‌شود و بوی بدن آنها تندتر شده و چربی آن هم زیاد می‌شود.

اگر چه سن بلوغ در حالت طبیعی در دخترها بین 8 تا 14 سال و در پسرها 9 تا 15 سال رخ می‌دهد، ولی گاهی در برخی نوجوانان این رشد جسمی و تغییرات رفتاری پیش از رسیدن به سنین ذکر شده بروز می‌کند و علائم بلوغ قبل از 8 سالگی در دختران و قبل از 9 سالگی در پسران ظاهر می‌شود. درک این شرایط طبیعتاً برای کودک دشوار است و باعث به هم ریختگی او از لحاظ روحی و جسمی می شود که این یک ناهنجاری به شمار می‌آید.

شما به عنوان پدر و مادر کودکی که خیلی زودتر از موعد دچار علائم بلوغ زودرس شده، می‌توانید به جای نگرانی بی مورد و ترس و اضطراب، با آگاهی از این علائم و مشاهده آنها به پزشک مراجعه کنید تا با بررسی شرایط فرزندتان درمان مناسب و بموقع را برای او به کار گیرد. اگر فرزند دختری دارید که پیش از 8 سالگی سینه‌هایش شروع به رشد کرده، موهای قسمت‌هایی از بدن او پرپشت‌تر و ضخیم‌تر شده، رشد قدی زیادی داشته، روی صورت و بدن او نشانی از آکنه و جوش ظاهر شده و بدنش بوی عرق تندی می‌دهد، رفتارهای او تغییر کرده و نیز قاعدگی وی آغاز شده، باید بدانید که او دچار بلوغ زودرس شده است.

در حالتی دیگر اگر پسری دارید که پیش از رسیدن به 9 سالگی موهای صورت و سایر نقاط بدنش ضخیم‌تر و پرپشت‌تر شده، صدای او کلفت‌تر شده، رشد قدی زیادی داشته و در رشد او جهش رخ داده، آلت تناسلی او بزرگ‌تر شده و شب‌ها دچار احتلام می‌شود، رفتارهای او تغییر کرده و جوش‌هایی روی صورت و بدنش ظاهر شده و بدن او بوی تند عرق می‌دهد، وی وارد سن بلوغ زودرس شده است.

بلوغ زودرس به 2 صورت و به 2 دلیل ممکن است بروز کند. بلوغ زودرس مرکزی و بلوغ زودرس ثانویه. بلوغ زودرس مرکزی معمولاً بدون هیچ دلیل شناخته شده‌ای رخ می‌دهد. حدود 75 درصد از موارد بلوغ زودرس بخصوص در دختران بدون هیچ پیش‌زمینه بیماری یا دلیل خاصی ایجاد می‌شود. این نوع بلوغ به طور طبیعی و با ترشح زودهنگام هورمون‌ها از طریق هورمون هیپوفیز صورت می‌گیرد و فرآیند آن کاملا عادی پیش می‌رود. ولی در موارد نادر برخی تومورهای مغزی یا تومورهای نخاعی، عفونت‌هایی چون آنسفالیت یا مننژیت، ناقص بودن مغز در زمان تولد، رسیدن تشعشعات و آسیب‌های وارده به مغز یا نخاع، انسداد جریان خون به مغز، سندرم مک کون ـ آلبرایت (نوعی بیماری ژنتیکی که روی استخوان‌ها و رنگ پوست اثر گذاشته و مشکلات هورمونی ایجاد می‌کند)‌، برخی اختلالات ژنتیکی در تولید هورمون‌ها و کم کاری تیروئید می‌توانند علل بروز بلوغ زودرس مرکزی باشند.

بلوغ زودرس ثانویه نوع دیگری از بلوغ زودرس است که هورمون‌های استروژن و تستوسترون در بدن باعث بروز آن می‌شوند. این نوع بلوغ کمتر از بلوغ زودرس مرکزی رخ می‌دهد. این هورمون‌ها به دلیل مشکلاتی که در تخمدان‌ها، بیضه ها، غدد فوق کلیوی یا غده هیپوفیز به وجود می‌آیند، زودتر از موعد خود ترشح می‌شوند. وجود تومورهای مغزی بخصوص در غده هیپوتالاموس یا هیپوفیز یا غدد فوق کلیوی، سندرم مک کون ـ آلبرایت و قرار گرفتن در معرض منابع خارجی استروژن یا تستوسترون مانند برخی کرم‌ها یا پمادها می‌توانند از علل بروز بلوغ زودرس ثانویه در دخترها و پسرها باشند و در دخترها کیست‌ها و تومورهای تخمدان و در پسرها وجود تومور در سلول‌های تولیدکننده اسپرم یا سلول‌های تولیدکننده هورمون تستوسترون و نیز جهش ژنی می‌توانند بلوغ زودرس ثانویه را ایجاد کنند. البته دخترها معمولاً به طور طبیعی و پسرها معمولاً با پیش زمینه بیماری دچار بلوغ زودرس می‌شوند.

دخترها، کودکانی که نژاد آفریقایی ـ آمریکایی دارند، چاقی، مواجهه با هورمون‌های جنسی استروژن و تستوسترون و برخی بیماری‌هایی که در بالا اشاره کردیم و وراثت، افراد را بیشتر در معرض بلوغ زودرس قرار می‌دهند. در پسرها حدود 5 درصد موارد و در دخترها تنها یک درصد موارد بلوغ زودرس جنبه وراثت دارد.

شروع شدن پیش از موعد بلوغ در کودکان علاوه بر ایجاد استرس در آنها و مشکلات روحی و روانی، مشکلات دیگری را نیز برای کودک به وجود می‌آورد. همان طور که گفتیم، بلوغ یک جهش رشدی ایجاد می‌کند که فرد نهایت قد خود را در آن زمان به دست می‌آورد. کودکانی که دچار بلوغ زودرس می‌شوند در آن واحد، سریع‌تر از هم‌سن و سالان خود قد می‌کشند، ولی چون استخوان‌های آنها سریع‌تر از حد معمول کامل می‌شوند، معمولا رشد آنها سریع‌تر از دیگران متوقف می‌شود و همین باعث قد کوتاه‌تر شدن آنها نسبت به سایرین در بزرگسالی می‌شود. چنانچه در همان ابتدای شروع بلوغ زودرس والدین اقدام به درمان فرزندان خود کنند، می‌توان به آنها کمک کرد که بیشتر قد بکشند.

دخترانی که پیش از 8 سالگی قاعدگی در آنها آغاز می‌شود بیشتر دچار اختلالات هورمونی شده و بیشتر در معرض ابتلا به سندرم پلی کیستیک تخمدان قرار می‌گیرند. علاوه بر این، احتمال بروز سرطان سینه هم در آنها بالاتر می‌رود، به طوری که دخترانی که قاعدگی در آنها در سنین پایین شروع می‌شود، 50 درصد نسبت به دخترانی که در سنین معمول قاعدگی آنها آغاز می‌شود، در معرض ابتلا به سرطان سینه قرار دارند و این به خاطر قرار گرفتن بدن در معرض استروژن بیشتر در طول زمان است.

رعایت برخی راهکارها توسط والدین می‌تواند از بروز بلوغ زودرس در فرزندان جلوگیری کند. شما به عنوان پدر و مادر بهتر است مراقب چاق شدن کودک خود باشید و جلوی آن را بگیرید. قرار گرفتن در معرض برخی مواد شیمیایی و سمی، مواد شیمیایی موجود در برخی پلاستیک‌ها، استفاده از برخی شامپوها، برخی لوسیون‌های بدن و فرآورده‌های پاک‌کننده، استرس‌ها و تنش‌های روانی ـ اجتماعی مانند مشکلات خانوادگی، نقش تغذیه، بی‌تحرکی و تماشای زیاد تلویزیون می‌توانند بلوغ را در فرزندانتان جلو بیندازند. همچنین کودکان را از مواجهه با داروها و مواد حاوی هورمون‌های استروژن و تستوسترون دور کنید.

بلوغ در سنین پایین به اندازه کافی کودک را دچار شوک و فشارهای روحی و روانی می‌کند، پس شما به عنوان پدر و مادر کودک، فشار مضاعفی را با نگرانی‌هایتان برای او ایجاد نکنید، بلکه بکوشید با آرامش با این قضیه رفتار کنید تا کودکتان هم در کنار شما آرامش بگیرد. اگر با علائم بلوغ زودرس در کودکتان مواجه شدید، خیلی خونسرد باشید و همان ابتدا با پزشک مشورت کنید.

پزشک معمولا با سوالاتی درخصوص سابقه خانوادگی درباره زمان آغاز بلوغ، قد خانواده و نیز سابقه وجود تومور یا اختلالات هورمونی در خانواده آغاز می‌کند و در مراحل بعدی ممکن است برای بررسی علائم بلوغ، بدن او را مورد معاینه قرار داده و برای تعیین میزان هورمون‌ها از او آزمایش خون و ادرار بخواهد. برای تشخیص بلوغ زودهنگام، انجام آزمایش‌های اشعه ایکس و عکسبرداری از دست‌ها و کمر برای تعیین رشد استخوانی و وضعیت آنها حائز اهمیت است. سپس برای تعیین نوع بلوغ زودرس آزمایش‌هایی چون ام‌آر‌آی، آزمایش تیروئید، آزمایش تعیین سطح هورمون‌ها را انجام می‌دهند.

کودکانی که دچار بلوغ زودرس مرکزی هستند و روند بلوغ آن به طور طبیعی آغاز شده با دارو درمان می‌شوند و به این وسیله بلوغ آنها را می‌توان متوقف کرد تا زمانی که به سن بلوغ برسند؛ ولی کودکانی که دچار بلوغ زودرس ثانویه بوده و به دلایلی از قبیل تومور، کیست‌های تخمدان و... دچار بلوغ زودرس شده‌اند، ابتدا تحت درمان و عمل برای برداشتن تومور یا کیست یا رفع علت قرار می‌گیرند و پس از رفع علت اصلی و زمینه‌ای، بلوغ زودرس آنها را با دارو کنترل می‌کنند تا وقتی که سن بلوغشان فرا برسد. ولی در طول مصرف داروها، کودکان باید مداوم برای سنجش رشد و میزان هورمون‌ها تحت نظر پزشک باشند.

زمانی که بلوغ و رشد و تغییر جسمی، جنسی و رفتاری در نوجوانان دیرتر از زمان معمول آن آغاز شده و فرزندتان سال‌های معمول بلوغ را بدون هیچ‌گونه تغییری سپری می‌کند، بلوغ دیررس اتفاق افتاده است. چنانچه در دختران تا 14 سال و در پسران تا 15 سال علائمی از بلوغ مشاهده نکردید، فرزندتان دچار بلوغ دیررس شده‌ است. مهم‌ترین علت بلوغ دیررس را می‌توان در خانواده و جنبه وراثت جستجو کرد. چنانچه خود شما به عنوان پدر یا مادر یا یکی از اعضای خانواده مانند عمه و خاله دچار بلوغ دیررس شده‌اید، ممکن است فرزند شما این صفت را از آن فرد به ارث برده باشد و جای هیچ نگرانی نیست و به آن بلوغ دیررس سرشتی می‌گویند و به درمان نیاز ندارد. ولی این مساله ممکن است در نوجوانان مشکلات روحی و روانی ایجاد کند بخصوص با مشاهده هم سن و سالان خود ممکن است برایشان مشکل ایجاد شود. به عنوان مثال پسرها در سنین بلوغ ظاهر و جسمی مردانه پیدا می‌کنند و چنانچه پسری بلوغ دیررس داشته باشد، ممکن است از سوی همه سن و سالان خود مورد تمسخر قرار بگیرد و خجالت بکشد، ولی همین پسر هم کمی دیرتر از همسالان خود این مراحل را طی خواهد کرد و به بلوغ خواهد رسید.

ولی اگر شاهد بلوغ دیررس در فرزندتان بودید حتما با پزشک مشورت کنید تا از وضعیت او مطمئن شوید. علاوه بر جنبه وراثت، برخی عوامل دیگر هم می‌توانند در بلوغ دیررس نوجوانان دخیل باشند. برخی بیماری‌های مزمن مانند دیابت، وجود کیست، بیماری کلیوی و حتی آسم می‌توانند با کند کردن روند رشد طبیعی بدن، بلوغ را به تأخیر بیندازند. سوءتغذیه، اختلالات هورمونی و مشکلات تیروئیدی و غده هیپوفیز در این امر تأثیرگذارند. دخترانی که دچار کاهش وزن هستند و خوب غذا نمی‌خورند معمولاً خوب هم رشد نمی‌کنند و همین باعث تأخیر در بلوغ آنها می‌شود. دختران ورزشکار هم معمولاً دچار بلوغ دیررس می‌شوند. برخی نوجوانان که دچار بلوغ دیررس می‌شوند، ممکن است مشکل کروموزمی داشته باشند. زنان مبتلا به سندرم ترنر در صورت درمان نشدن، کوتاه قدتر از حد معمول می‌مانند و معمولا در آینده با مشکل ناباروری و سایر مشکلات دیگر مواجه خواهند شد. سندرم کلاین فلتر هم در پسران می‌تواند باعث کند شدن رشد جنسی و تأخیر در بلوغ جنسی شود.

پزشک برای تشخیص بلوغ دیررس در کودکان و نوجوانان ابتدا علائم، سابقه خانوادگی، وضعیت سلامت نوجوان، داروهای مصرفی و هر نوع حساسیت را در او مورد ارزیابی قرار می‌دهد و الگوی رشدی وی را بررسی می‌کند و با آزمایش خون وضعیت تیروئید، کروموزم‌ها و سایر مشکلات را مورد مطالعه قرار می‌دهد. سپس از طریق آزمایش اشعه‌ایکس، سن رشدی استخوان‌ها را اندازه‌گیری می‌کند که در بیشتر موارد مشکلی وجود ندارد و نوجوان به طور طبیعی دیرتر از دیگران به بلوغ می‌رسد و در صورت مشاهده مشکل، نوجوان را به متخصص غدد درون‌ریز ارجاع می‌دهد تا با ارزیابی دقیق، درمان‌های مناسبی انجام دهد. در برخی موارد از هورمون درمانی برای شروع بلوغ در فرد استفاده می‌شود و ترشح هورمون‌ها را با دارو فعال می‌کنند.