دلی به مقصد دلخواه می‌رود

اما پس از رسمیت گرفتن تشیع در نظام حکومتی ایران، اشعار آیینی و بویژه اشعار تقدیمی به وصی بزرگوار رسول مهر(ص) وارد مرحله علنی‌تر و شکوفاتری شد و حتی در سبک هندی هم می‌توان آثاری که دلبستگی به امیرمومنان علی(ع) دارد را جستجو کرد.

شاعران معاصر نیز بهتر از هر زمان دیگری اهمیت این حضور را دریافتند و تقریبا در آثار هریک به فراخور حال به نوعی ارادت و عشق به مولا علی(ع) متجلی شده است که نمونه جالب این عرض ارادت، مثنوی نیما یوشیج، پدر شعر نوی فارسی است که در مدح امام علی(ع) سروده شده است.

اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با توجه به ماهیت آیینی که انقلاب داشت و اهداف عالی که تبیین کرده بود جریان متفکر تشیع در تمام ابعاد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی خودش را نمایان کرد و به تبع شعر علوی رویشی تصاعدی هم در بعد کیفی و هم در بعد کمی داشت و کنگره‌ها و جشنواره‌های فراوانی برای گردآوری شاعران علوی برگزار شد که هریک به نوبه خود به جریان شعر علوی کمک کرد.

در میان آثاری که شاعران کشورمان در این رابطه و با این مضمون و محتوا آفریدند بخش عمده‌ای به مرثیه‌ها و سوگ‌سروده‌ها اختصاص دارد و در این بین یکی از بهترین و تاثیرگذارترین شعرها غزلی است که روانشاد قیصر امین‌پور سروده است و در آن با بیانی زیبا و دلنشین به شهادت حضرت امیر(ع) پرداخته است که در ادامه نگاهی داریم به این سوگ‌سروده.

برای ورود به خوانش این غزل پیش از هر نکته باید از قالب و نوع وزن عروضی آن آغاز کنیم که قیصر شعر ایران برای آن انتخاب کرده و غزل در وزنی آشنا سروده شده است:

مستفعلن، مفاعلن، مستفعلن، فعول

که البته برخی این وزن را به این گونه هم می‌شناسند:

مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن

وزنی بسیار مشهور که از نظر کثرت استفاده، دومین وزن معروف و محبوبی است که غزلسرایان از آن بهره گرفته‌اند و ازجمله استاد سخن سعدی شیرازی در غزلیاتش بالاترین بسامد استفاده از این وزن را داشته است.

این وزن بیشترین تاثیرگذاری را برای انتقال بار غنایی و احساسی دارد و به نظر می‌رسد همین ریتم کند، آرام و سبکی که از نظر موسیقی به مخاطب القا می‌کند باعث شده تا در این غزل شاعر از آن بهره بگیرد؛ آن هم بهره‌ای کاملا هوشمندانه به گونه‌ای که این غزل هم از نظر موسیقی بیرونی (وزن عروضی) و هم موسیقی کناری (قافیه و ردیف) کاملا در خدمت مضمون و محتوا قرار دارد. به عنوان مثال کافی است ریتم آرام و کند موسیقی بیرونی و کناری را با جزر و مد دریا در مطلع غزل بسنجیم:

غزل با یک پرسش آغاز می‌شود؛ پرسشی درباره چیستی و کیستی که در ساختار طولی و عمودی شعر هر کدام دلالت بر رخدادی واحد دارند.

این پرسش ‌همان ابتدا یک تعلیق و ابهامی را در شعر ایجاد می‌کند؛ به عبارتی شاعر از شخص یا حادثه و به طور کل مدلولی سخن می‌گوید که از ابتدا مشخص نیست کیست و چیست و سعی می‌کند در هر بیت شاخصه‌ها و مولفه‌هایی را با استفاده از استعاره و گاه مجاز بیان کند.

اما جزر و مد در اصطلاح علمی‌اش بالا رفتن و پایین آمدن ‌ آب است که مهم‌ترین دلیل آن قدرت ‌جاذبه‌ است. پس در بیت نخست شاعر ضمن طرح پرسش و با به‌کارگیری مجموعه‌ای از مراعات‌النظیرها اشاره‌ای هم به صورت غیرمستقیم به جاذبه مولا علی(ع) و عظمت و بزرگی او می‌کند؛ ضمن این که ‌دریا‌ و ‌ چاه‌ و ماه ضمن ایجاد موسیقی داخلی در شعر که حاصل مجموعه هماهنگی‌هایی است که از طریق وحدت صامت‌ها و مصوت‌های بلند و کشیده پدید می‌آید زنجیره تناسب کلام را هم کامل می‌کند، همان طور که مولانا هم سروده است:

واژه چرخ در این بیت اگرچه در برخورد نخست و در مفهوم واقعی‌اش شاید به نظر برسد که کمی انتزاعی است، اما به دلیل گستره بالای معنایی این واژه اتفاقا شعر را کاملا عینی و ملموس می‌کند و حتی حرکت یک چرخ و گاری قدیمی در کوچه‌ای متروک و تاریک در شهر کوفه را هم می‌تواند در ذهن مخاطب به تصویر بکشد.

اما هنگامی که مصراع دوم این بیت را می‌خوانیم در تک‌تک کلمات و حروف آن می‌توان اضطراب و نگرانی را حس کرد؛ حسی عمیق که از واقعه‌ای تاسفبار و تلخ سخن می‌گوید که در حال رخ دادن است. خسوف در تاریخ ادبیات ما سمبلی از ظهور تاریکی بوده که همراه با دریغ و افسوس است. به عنوان مثال نظامی می‌گوید:

در این بیت شاعر با ظرافتی خاص پای قضا و قدر الهی را هم به میان می‌کشد. از امام رضا(ع) نقل است که: چیزى وجود نمى‏یابد، مگر آن که خدا آن را مشیت و اراده کرده باشد.

اما قیصر با کمی جسارت شاعرانه و با استفاده از آرایه تشخیص و شخصیت بخشیدن به چرخ که نماد روزگار و زمانه است این گونه روایت می‌کند که حتی لحظه‌ها و زمان هم از جلو رفتن در چنین شرایطی که امام می‌خواهد به شهادت برسد و ضربت بخورد شرم و اکراه دارند و همان نگرانی که در بیت قبل از آن سخن گفته این بار آن را در زمان جاری می‌کند:

آرام آرام شاعر ابعاد فاجعه‌ای که در راه است را بیشتر نمایان می‌کند و با ارائه توضیحات و پاسخ‌های مختلف سعی می‌کند پرسشی را که در بیت نخست مطرح کرده بود رمزگشایی کند، اگرچه در دل همین رمزگشایی آنقدر شاعرانه رفتار می‌کند که نه‌تنها از زیبایی‌شناسی و شاعرانگی فاصله نمی‌گیرد که هرچه جلوتر می‌رویم وسواس و چیدمان واژه‌ها حیرت مخاطب را بیش از پیش برمی‌انگیزاند.

به واقع این چه رخدادی است که نسیم سحرگاه را باردار عزایی عظیم کرده است؛ نسیمی که معمولا بادی ملایم و دلنشین است و حاوی پیام دوست و یار:

بیا ز گوشه‌نشینان خبر دریغ مدار (خاقانی)

منزل آن مه عاشق‌کش عیار کجاست؟ (حافظ)

در این 2 بیت قیصر ترجمه‌ای شاعرانه می‌کند و وجه دیگر داستان را به تصویر می‌کشد. لحظه ضربت خوردن مولا و به تعبیر قیصر شکافته شدن فرق آفتاب لحظه وصول به حق است.

آنجاست که دیگر امام(ع) از این دنیا خلاص و در محضر الهی حاضر می‌شود؛ پیوستن به خدا به طور کامل: