این باریکه آب را قدر بدانیم

میزان آب موجود در روی سیاره زمین همواره تقریبا ثابت بوده است و البته بخش آبی‌رنگ کره زمین قسمت اعظم آن را تشکیل می‌دهد.

سطح سیاره را آب اقیانوس‌ها و دریاها فراگرفته و وسعت خشکی کمتر از آب‌هاست.

از نظر حجم و مقدار 2‌/‌97 درصد از آب‌های موجود در اقیانوس‌ها و دریاها انباشته شده و فقط 8‌/‌2 درصد از آب‌ها به شکل رودها، یخچال‌ها و آب‌های زیرزمینی است. زندگی انسان نیز بدون آب یعنی مرگ. بشر برای تداوم زندگی خود نیاز به آب شیرین دارد و شیرین‌کردن آب مستلزم سرمایه‌گذاری و صرف هزینه‌های بسیار بالاست. این در حالی است که فقط 8‌/‌2 درصد از آب‌های جهان، شیرین است.

در ایران نیز با توجه به قرار گرفتن این سرزمین در نواحی خشک و نیمه خشک مقدار بارندگی و حجم آب‌های ایران به اندازه کافی نیست و ریزش‌های جوی نیز در همه جا به یک اندازه فرو نمی‌ریزد. مشکل آب در کشور ما علاوه بر کمبود ریزش‌های جوی، بالا بودن میزان تبخیر است، به‌طوری که بخش عمده‌ای از بارندگی طی فرآیند تبخیر از بین می‌رود.

ایران با این که 1‌/‌1 درصد از مسافت خشکی‌های جهان را به خود اختصاص داده، فقط 34 صدم درصد از آب‌های موجود در خشکی‌های جهان را دراختیار دارد. از سوی دیگر در اغلب مناطق ایران ریزش‌های جوی اکثرا در فصل بهار صورت می‌گیرد که نیاز چندانی به آب برای فعالیت‌های کشاورزی نیست.

محدودیت منابع آب و توزیع فصلی نامناسب بارندگی نشان می‌دهد که ابتدا باید ظرفیت منابع آب‌های موجود سطحی و زیرزمینی کشور را بخوبی شناسایی و مطالعه کرد تا برنامه‌ریزی جامعی برای بهره‌برداری صحیح از آنها صورت گیرد.

در کشور ما میانگین بارندگی 250 میلی‌متر در سال است و متوسط حجم بارش‌های سالانه در کشور 413 میلیارد مترمکعب است. این در حالی است که میانگین بارندگی در جهان حدود 800 تا 820 میلی‌متر که بیش از 3 برابر ایران است، اعلام می‌شود و با توجه به محدودیت‌ها و شرایط جغرافیایی کشور، حداکثر 80 درصد از پتانسیل آب استفاده می‌شود.

مصرف سالانه آب در بخش‌های شرب، کشاورزی و صنعت 90 میلیارد مترمکعب است که با توجه به رشد جمعیت و توسعه، امکان استفاده از ظرفیت‌های باقیمانده بسیار اندک است.

مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد منابع آب تجدید شونده در ایران حدود 25 درصد متوسط جهانی آن است و ایران از نظر نوع آب و هوایی به 7 منطقه، منطقه شمال دریای خزر خیلی مرطوب،‌منطقه شمال غرب (دریاچه ارومیه)‌ مرطوب، مناطق غرب مرطوب، جنوب غربی نیمه‌مرطوب،‌منطقه مرکزی، ‌فراخشک، شمال شرقی نیمه‌خشک و شرق کشور خشک بیابانی تقسیم شده است.

با توجه به روند رو به ‌رشد جمعیت، توسعه و کاهش منابع آب تجدید شونده وضعیت مصارف آب در بخش‌های مختلف نگران‌کننده و رو به رشد است.

در حال حاضر از منابع آب سطحی در بخش کشاورزی 7‌/‌30 میلیارد مترمکعب، شرب 5‌/‌2 میلیارد مترمکعب و در بخش صنعت و معدن 8‌/‌0 میلیارد مترمکعب مصرف می‌شود.

در عین حال از منابع آب زیرزمینی، بخش کشاورزی 57 میلیارد مترمکعب، آب شرب 5 میلیارد مترمکعب و صنعت 3‌/‌1 میلیارد مترمکعب بهره می‌برد. براساس مطالعات و ارزیابی‌های صورت گرفته برداشت بی‌رویه از آبخوان و افت سطح آب زیرزمینی و مصرف نامتناسب آب در بخش کشاورزی از منابع زیرزمینی به فرو چاله‌هایی در سطح اراضی کشور منجر شده است.

همچنین مشکلات کیفی و شور شدن منابع آب منجر به متروکه شدن برخی اراضی مرغوب کشاورزی شده است.

براساس گزارش فائو، ایران با برخورداری از 165 میلیون هکتار تنها 18 میلیون هکتار اراضی تحت کشت دارد و 8‌/‌2 میلیون هکتار نیز به عنوان اراضی آبی تعریف شده است. این در حالی است که ترکیه 78 میلیون هکتار مساحت دارد و 26 میلیون هکتار آن هم‌اکنون زیرکشت قرار دارد.

آمریکا با 962 میلیون هکتار مساحت، از 175 میلیون هکتار سطح زیرکشت بهره می‌برد.

از مجموع 18 میلیون هکتار زمین زیر کشت در ایران 54 درصد آن به صورت دیم بوده که از منابع آبی و نزولات جوی بهره‌مند می‌شود و تنها 6/2 میلیون هکتار که 15 درصد این اراضی را تشکیل می‌دهد به صورت شبکه مدرن آبیاری از وزارت نیرو و جهاد کشاورزی امکانات آبی دریافت می‌کند. 31 درصد بقیه نیز از منابع آبی زیرزمینی و انهار سنتی استفاده می‌کنند.

در حالی که ایران با کاهش منابع آبی تجدیدشونده روبه‌روست و 31 درصد از منابع آبی زیرزمینی آن استفاده می‌شود استفاده سنتی از منابع آبی وضعیت کشت کشور را با خطر روبه‌رو کرده است، به طوری که اخیرا نیز معاون وزیر در امور آب نسبت به مصوبه مجلس درخصوص آزاد کردن بهره‌برداری چاه‌ها و قنات‌ها در روستاها که به منابع زیرزمینی آب آسیب جدی وارد می‌کند انتقاد جدی وارد کرد و خواستار تعلیق آن شد.

طبق گزارش فائو، بازده آبیاری در ایران 33 درصد و در لیبی 60 درصد گزارش شده است. براساس برنامه تنظیمی در برنامه پنجم توسعه قرار است تا پایان سال 1394 (پایان برنامه)‌ در 3/2 میلیون هکتار از اراضی کشور شبکه‌های اصلی آبیاری و زهکشی احداث شود.

در سال جاری نیز برای بخش آب در بودجه 657/40 میلیارد ریال اعتبار در نظر گرفته شده که با توجه به گستردگی بخش آب، این نیاز به افزایش اعتبار وجود دارد.

در گزارش توسعه منابع آب، اشاره‌ای به وضعیت چاه‌ها و برداشت‌های آب زیرزمینی شده است. براساس این گزارش 54 میلیارد مترمکعب از جمع کل آب‌های کشور را چاه‌ها تشکیل می‌دهند که 7 درصد از این آب‌ها از طریق چاه‌های غیرمجاز به میزان 4 میلیارد مترمکعب برداشت می‌شود و 4/16 میلیارد مترمکعب از این آب‌ها از چاه‌های نیمه‌عمیق و 8/33 میلیارد مترمکعب نیز از چاه‌های مجاز عمیق برداشت می‌شود.

بنا بر اظهارات کارشناسان، برداشت‌های غیراصولی و غیرعلمی از چاه‌های غیرمجاز آسیب‌های جدی به بافت‌های زیرزمینی منابع آب وارد می‌کند.

در حال حاضر 101 سد ملی در کشور در دست اجرا قرار دارد تا منابع آبی کشور با ذخیره‌سازی در سدها مدیریت شود.

براساس این گزارش 34 سد در کشور در حال احداث است که بین 75 تا 100 درصد پیشرفت داشته و 17 سد نیز بین 50 تا 75 درصد پیشرفت اجرایی دارد. با اجرای این طرح‌ها می‌توان نسبت به مهار آب و مدیریت منابع آب کشور امیدوار بود.

با توجه به آن که در سال آبی 89 ـ 88 سیاست اصلاح الگوی مصرف و هدفمندی یارانه‌ها در بخش آب همچنان جاری و ساری است آمار نشان می‌دهد حداقل یک‌پنجم آب مصرفی در کشور با همه دشواری‌ها و هزینه‌های بالای تولید آن به هدر می‌رود که نیازمند عزم جدی برای اصلاح امور در این زمینه است.

مطابق بند 40 سیاست‌های کلی برنامه چهارم برای تحقق سند چشم‌انداز 20 ساله نظام، ابلاغیه رهبری انقلاب مصوب 1382، توجه به ارزش اقتصادی، امنیتی، سیاسی و زیست‌محیطی آب در استحصال، عرضه، نگهداری و مصرف آن از جمله اولویت‌های 20 ساله نظام است.

همچنین مطابق ماده 17 قانون برنامه چهارم دولت مکلف است نظر به جایگاه محوری آب در توسعه کشور، منابع آب کشور را با نگرش مدیریت جامع و توامان عرضه و تقاضا در کل چرخه آب با رویکرد توسعه پایدار در واحدهای طبیعی حوزه‌های آبریز با لحاظ نمودن ارزش اقتصادی آب، آگاه‌سازی عمومی و مشارکت مردم به گونه‌ای برنامه‌ریزی و مدیریت نماید که با اصلاح ساختار مصرف آب و استقرار نظام بهره‌برداری مناسب و با استفاده از روش‌های نوین آبیاری و کم‌‌آبیاری، بازده آبیاری و به تبع آن کارایی آب به ازای یک متر مکعب طی برنامه 25 درصد افزایش یافته و با اختصاص به محصولات باارزش اقتصادی بالا و استفاده بهینه از آن موجبات افزایش بهره‌وری آب را فراهم سازد.

همچنین باید فرهنگ صحیح و منطقی مصرف آب از طریق تدوین الگوی مصرف بهینه آب، اصلاح تعرفه‌ها برای مشترکان پرمصرف، بتدریج با نصب کنتورهای جداگانه برای کلیه واحدهای مسکونی و اجرای طرح‌های مدیریت مصرف آب در شهرها و روستاهای کشور گسترش یابد. همچنین مطابق بند 4 راهبردهای توسعه بلندمدت منابع آب کشور مصوب هیات وزیران «اصلاح ساختار مصرف آب در کشور، به گونه‌ای که سهم مصارف آب کشاورزی از 92 درصد وضع فعلی با احتساب سایر نیازها به حداکثر 87 درصد در 20 سال آینده تغییر یابد و در عین حال با افزایش راندمان آبیاری و تخصیص آب به محصولات باارزش اقتصادی بیشتر، بازدهی آب در بخش کشاورزی به ازای یک متر مکعب آب از وضع فعلی به دو برابر در 20 سال آتی افزایش یابد. اولویت تخصیص‌های جدید آب به ترتیب به مصارف شرب و بهداشت، صنعت و خدمات، باغداری و زراعت خواهد بود.»

بند 14 راهبردهای توسعه بلندمدت منابع آب کشور نیز بر آموزش همگانی در حفاظت کمی و کیفی آب و بهره‌برداری بهینه از آن تاکید کرده است، به نحوی که «برنامه‌های آگاه‌سازی عمومی برای حفاظت کمی و کیفی آب و بهره‌برداری بهینه از آن تدوین و به مرحله عمل گذاشته شود.»