تویی‌که نمی‌شناسمت!

در روزهای پایانی اردیبهشت و آغازین خرداد، شاهد برگزاری دوازدهمین جشنواره ملی تئاتر مقاومت بودیم، این جشنواره و درد کهنه تعطیلی چندین ساله جشنواره تئاتر دفاع مقدس که هر چه سوال‌ها از سببیت عدم برگزاری آن بیشتر می‌شود پاسخ مسوولان به همان میزان کاهش می‌یابد بهانه‌ای شد که بین هنرمندان تئاتر مقاومت و دفاع مقدس برویم و از حال و اوضاع تئاتر مقاومت خود در زمان برگزاری جشنواره ملی مقاومت و در آستانه روز فتح خرمشهر عزیز بیشتر قرار بگیریم. حاصل گفت و شنود‌ها آن چیزی شد که در زیر به تفصیل به شرح آن پرداخته‌ایم.

ضعف پژوهش، آسیب جدی نمایشنامه‌های مقاومت

با توجه به اینکه تئاتر دفاع مقدس در مقطع بسیار حساس تاریخی در ایران شکل گرفت می‌توانیم آن را در دید اول به سه دوره متفاوت تقسیم‌بندی کنیم. دوره اول به زمانی بازمی‌گردد که جنگ تازه شروع شده بود و هنوز برای کارهای فرهنگی و بازتاب وقایع جنگ از طریق هنر برای مردم برنامه‌ریزی مشخصی وجود نداشت و عمده فعالیت‌های صورت گرفته در این دوره حرکت‌های خودجوشی بود که توسط هنرمندان صورت می‌گرفت و تا اوایل سال 1369 نیز ادامه داست. بعد از این سال دوره دوم فعالیت‌های هنری در زمینه دفاع مقدس شکل می‌گیرد که براساس آن مسوولان و هنرمندان آرام آرام به صرافت این امر افتادند که در مورد تولید آثار هنری براساس آرمان‌های دفاع مقدس برنامه‌ریزی منسجمی را طرح‌ریزی کنند و آغاز مرحله سوم تئاتر دفاع مقدس را نیز می‌توان از دوران دوم خرداد به بعد در نظر گرفت.

دکتر فرشید ابراهیمیان، نویسنده، مترجم، پژوهشگر و عضو انجمن منتقدان خانه تئاتر در مورد تئاتر مقاومت و دفاع مقدس می‌گوید: تئاتر دفاع مقدس یک جریان است که ابتدا به صورت خودجوش و بعد به صورت برنامه‌ریزی شده توانست در جریان تئاتر کشور تاثیرات شگرفی را از خود به جای بگذارد و به خصوص تئاتر شهرستان‌ها را به صورت جدی درگیر خودش کند و ثمره آن آثار خوب و ماندگاری بود که در این ارتباط شکل گرفت و من حتی گمان می‌کنم با جمع‌آوری مدون تاریخ تئاتر دفاع مقدس می‌توانیم علاوه بر انجام پروژه‌های تحقیقاتی مفصل به تاثیرگذاری این‌گونه تئاتری در جریان تئاتر کشور بپردازیم.

مترجم کتاب نقد تئاتر به قلم ایروینگ واردل با تاکید بر این نکته که از دهه 70 به بعد به دلیل تغییر نگرش مسوولان بلندپایه هنر و توجه کمتر به تئاتر دفاع مقدس، حمایت از هنرمندان آرام آرام کاسته شد، می‌گوید: به دلیل همین نوع نگرش و کم شدن حمایت‌ها این‌گونه تئاتری رو به نقصان رفت و مهم‌ترین آسیب آن به قطع روند پیوسته برگزاری جشنواره دفاع مقدس منجر شد. با ادامه روند عدم حمایت هنرمندان فعال این عرصه از ادامه فعالیت پا پس کشیدند چرا که زمینه و فضا را برای فعالیت جدی در این عرصه مناسب نمی‌دیدند در حالی که با ادامه روند حمایت‌های مادی و معنوی از این هنر و هنرمندان فعال در آن می‌توانستیم با تجربه رویکردهای گوناگون این گونه نمایشی جریان نمایشی را به نام نمایش دفاع مقدس در کشور تولید کنیم.

گردآورنده کتاب مقالت دومین هم‌اندیشی نقد بومی آسیب جدی دیگر نمایش دفاع مقدس را فقر پژوهش و تحقیق در این گونه تئاتری می‌داند و تصریح می‌کند: پژوهش درست و تاثیرگذار با سه عامل امکانات، بودجه و نیروی انسانی در ارتباط مستقیم قرار دارد و تا این ملزومات فراهم نباشد تحقیقی نیز به وجود نمی‌آید. در حالی که امروز قریب به دو دهه است که از دفاع مقدس فاصله گرفته‌ایم لزوم پژوهش بیش از پیش به چشم می‌آید. اگر تحقیق همراه نویسندگان نباشد و محصولات پژوهشی در اختیار آنان قرار نگیرد نمایشنامه‌های تولیدی دفاع مقدس شاهد خلایی می‌شوند که امروز قسمت‌هایی از آن را در آثار نوشتاری این گونه تئاتری شاهد هستیم.

بی‌برنامگی در تئاتر مقاومت

تئاتر دفاع مقدس به دلیل اهمیت موضوعی و فرهنگی که برای جامعه ما دارد می‌بایست از یک برنامه‌ریزی منسجم و هدفمند برخوردار باشد که متأسفانه در حال حاضر اینچنین نیست و تنها به عنوان ابزاری برای پر کردن مناسبت‌ها و بزرگداشت‌ها از آن استفاده می‌شود. تئاتر دفاع مقدس هنوز به صورت نهادینه جزو برنامه‌های هدفمند فرهنگی و به عنوان یک وسیله تاثیرگذار در اهداف متعالی فرهنگ جامعه مورد توجه قرار نگرفته است و تنها هر از گاهی برای ادای دین به دفاع مقدس و شخصیت‌های دفاع مقدس با اجراهای محدود جشنواره‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد.

حسین مسافر آستانه، کارگردان نمایش و رئیس انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس در این باره معتقد است: عدم برنامه‌ریزی مدون و منسجم بزرگ‌ترین آسیب تئاتر دفاع مقدس به شمار می‌رود که به دنبال خود آفت‌های دیگری را نیز به بدنه این‌گونه تئاتری وارد می‌سازد که شاید شاخص‌ترین آنها عدم استمرار تولید و اجرای نمایش دفاع مقدس در طول سال باشد. آسیب دیگر موجود در جریان نمایش دفاع مقدس مربوط به ضعف بارز و آشکار متون نمایش این‌گونه تئاتری است. نمایشنامه‌نویسان دفاع مقدس از منابع لازم برای تولید آثار قوی و مستحکم برخوردار نیستند. به عبارت دیگر نمایشنامه‌نویسان و بخصوص جوانان این عرصه باید برای اثر تولیدی‌شان منابعی را در اختیار داشته باشند تا بتوانند نسبت به درج دقیق مباحثی که دو دهه قبل اتفاق افتاده و آنها در آن زمان در بطن اتفاقات حضور نداشتند آشنایی کاملی را به دست آورند. باید بپذیریم که جنبه‌های فرهنگی مقاومت و دفاع مقدس به نسل بعد از جنگ خوب معرفی نشده است. از میان انبوه آثار تولیدی نمی‌توانیم اثری را نام ببریم که به صورت جامع و کامل به بازتاب اهداف فرهنگی دوران دفاع مقدس پرداخته باشد در حالی که هنر تئاتر بهترین بستر برای روایت حماسه هشت سال دفاع مقدس می‌تواند باشد.

کارگردان نمایش تمام صبح‌های زمین فعالیت جشنواره تئاتر دفاع مقدس که متولی آن بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس بود و جشنواره تئاتر مقاومت که متولی آن مرکز هنرهای نمایشی است را در تناقض با یکدیگر نمی‌داند و برگزاری این دو جشنواره را مکمل یکدیگر می‌خواند و می‌گوید: جشنواره تئاتر مقاومت، جشنواره‌ای است خودجوش و خودانگیخته که توسط هنرمندان استان خوزستان پایه‌ریزی شده است و این جوانان با وجود این که حمایت چندانی از آنها صورت نمی‌گیرد توانستند روند صعودی این جشنواره از حالت استانی تا ملی را با موفقیت طی کنند و چراغ این گونه تئاتری را روشن نگاه دارند. برگزاری جشنواره تئاتر مقاومت مانعی در راه برگزاری جشنواره تئاتر دفاع مقدس نیست و امیدوارم که مسوولان بنیاد حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس بار دیگر عنایت خود را به این هنر از سر گیرند و چراغ رو به زوال رفته جشنواره تئاتر دفاع مقدس را بار دیگر شعله‌ور سازند.

زندگی در تئاتر دفاع مقدس

دفاع مقدس قسمت عظیمی از تاریخ و فرهنگ ما را تشکیل می‌دهد اگر امروز هم می‌خواهیم به بررسی آن محدوده هشت ساله بپردازیم باید بر این اصل اشراف داشته باشیم که تاثیرات آن هشت سال در طول این دو دهه که از پایان دوران جنگ و دفاع مقدس گذشته است در بطن فرهنگ جامعه جاری است. وقتی ما به شعارها، نگاه‌ها، وصیت‌نامه‌ها و به فرهنگ و زندگی آن دوران نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که کارکردهای تعریف شده در طول 8 سال دفاع مقدس حتی امروز هم تبلور و تاثیرگذاری‌شان را در زندگی شخصی و اجتماعی ما حفظ کرده‌اند.

دکتر محمدعلی خبری، نویسنده، منتقد و دبیر پیشین جشنواره تئاتر مقاومت در این باره می‌گوید: هنرمندان با رویکردهای گوناگون وقتی به فرهنگ دفاع مقدس نگاه می‌کنند به راحتی با آن ارتباط برقرار می‌کنند و از وجوه متفاوت آن برای ساز و کار اثر هنریشان الهام می‌گیرند. تا اینجا خلق اثر هنری روال منطقی خود را دنبال می‌کند اما زمانی تولید اثر دفاع مقدس وارد آسیب می‌شود که هنرمندان قصد کمک‌رساندن و حمایت از آن را داشته باشند. مساله مهم اینجاست که دفاع مقدس آنقدر عظیم، گسترده و پویاست و آنچنان از مضامین متفاوت لبریز است که می‌تواند برای خلق اثر هنری و نمایش کمک هنرمندان باشد نه این‌که به موجودی گوشه‌گیر تبدیل شده باشد که هنرمندان بخواهند با خلق اثر هنری براساس باورهای ریشه‌دار در دفاع مقدس به کمک آن بشتابند.

نویسنده کتاب حکمت، هنر، زیبایی و عناصر نمایشی قصه یوسف‌(ع) در قرآن کریم با تشریح این مطلب که هنرمندان زمانی حضور حقیقی خواهند داشت که رویکردشان نسبت به دفاع مقدس یاری گرفتن از آرمان‌های بلند آن باشد معتقد است: دفاع مقدس در ادامه انقلاب اسلامی دو پدیده عظیم فرهنگی هستند که هر روز در بطن جامعه زایش و گسترش بیشتری می‌یابند، پس ما نمی‌توانیم بگوییم که می‌خواهیم به آن کمک کنیم بلکه باید از آن کمک بگیریم. این دو نوع رویکرد می‌تواند نتایج متفاوتی را به همراه داشته باشد اما موفقیت متون نمایشی و اجراهای نمایشی با محوریت دفاع مقدس زمانی رخ می‌دهد که هنرمندان سعی کنند زندگی سرشار و لحظه به لحظه موجود در آن هشت سال میان رزمندگان و مردم را در اثر نمایشی خود جاری و ساری کنند اما متاسفانه کمتر شاهد این اتفاق هستیم و می‌بینیم جریان زندگی در آثار نمایشی دفاع مقدس وجود ندارد.

امین خرمی