این حوزه از دانش‌پژوهی را میتوان از شاخه‌های بخش تحقیق و توسعه برشمرد که معمولا دستاوردهای آن از وضعیت کنونی جامعه سال‌ها جلوتر خواهد بود، زیرا به برطرف شدن بیماری‌ها و معضلاتی کمک می‌کند که ممکن است در آینده بحران‌ساز شود و مشکلات جدی‌تری نسبت به امروز پدید بیاورد. در کشور ما نیز مدت‌هاست که شرکتهای دانشبنیان حوزه زیست‌فناوری فعالیت‌های بسیار قابل توجهی داشته‌اند و محصولات متعددی را بر پایه پژوهش روانه بازار کرده‌اند. به مناسبت هفته پژوهش در گفتوگو با محمودرضا مرآتی، از بنیان‌گذاران یکی از شرکتهای دانشبنیان، نقش پژوهش در روند تولید محصولات این شرکت و دغدغه‌ها و نیازهای شرکتهای دانشبنیان در مسیر پرپیچ و خم توسعه را جویا شده‌ایم.
این مجموعه از نخستین شرکتهای دانشبنیان ایرانی است که در سال ۱۳۷۷ با هدف «ارائه محصولات پزشکی جهت مراقبت ایمن از بیماران در هر زمان و مکان» تأسیس شد. مدیران این شرکت دانشبنیان تنوع و کیفیت بالای محصولات و خدمات و همچنین نوآوری در ارائه آنها را از مهمترین دلایل ماندگاری و دوام این شرکت برمی‌شمارند. برخی از محصولات این شرکت عبارتند از نمایشگرهای علائم حیاتی، سانترال مرکزی، ونتیلاتور، الکتروشوک، فشارسنج و ترمومتر دیجیتال، کمپرسور پزشکی و مرطوب‌ساز تنفسی که می‌تواند نیازهای بیماران را در بخش‌های اورژانس، اتاق‌عمل و بخش مراقبت‌های ویژه تنفسی برطرف کند.
محصولی با استانداردهای جهانی
محمودرضا مرآتی درخصوص ویژگیهای محصولات این مجموعه دانشبنیان به جام‌جم می‌گوید: «محصولات شرکت ما براساس آخرین الزامات و استانداردهای اتحادیه اروپا تولید می‌شود و به طور مداوم مورد بازرسی و پایش قرار می‌گیرد. از لحاظ مرغوبیت نیز تلاش شده تا کالاها به نسبت قیمت‌شان در وضعیت کاملا مناسبی قرار داشته باشد؛ به‌طوری‌که براساس آخرین نظرسنجی‌های صورت‌گرفته میان خریداران محصولات، حدود۹۰درصد ازکیفیت محصولات خریداری‌شده ابراز رضایت کرده‌اند.»
وی می‌افزاید: «از مزایای خرید محصولات این شرکت دانشبنیان نسبت به نمونه‌های مشابه خارجی میتوان به خدمات پس از فروش اشاره کرد؛ اگر دستگاهی پس از فروخته شدن به عیبی دچار شود، فرآیند تعمیر یا تعویض قطعه معیوب به طور کامل برعهده متخصصان شرکت خواهد بود.»
با این وجود، به عقیده مرآتی مهمترین مزیت خرید دستگاه‌های این شرکت مؤلفه اقتصادی است؛ به‌طوری‌که محصولات این شرکت معمولا بین یک‌سوم الی یک‌پنجم موارد مشابه آمریکایی و برندهای اروپایی قیمت‌گذاری می‌شود و این مسأله به کاهش قابل‌توجه هزینه‌های مراکز درمانی و همین‌طور ذخیره مقادیر زیاد ارز در کشور منجر می‌شود. از لحاظ ارزآوری این نهاد دانشبنیان نیز میتوان به صادرات محصولات آن به بیش از ۵۰ کشور و تأسیس خطوط تولید در کشورهای بلاروس، ترکیه و عراق اشاره کرد که باعث شده این شرکت به مدت ۱۰سال به عنوان صادرکننده نمونه کشور شناخته شود و مدال ملی افتخار صادرات را نیز کسب کند.
دانشبنیان علیه کرونا
این شرکت دانشبنیان در سال۱۳۹۲روند توسعه و تحقیق درباره دستگاه‌های ونتیلاتوررا آغاز کرد که این تلاش‌ها در سال۱۳۹۷ به ساخت این محصول و احداث خط تولید آن منجر شد. با شروع همه‌گیری ویروس کرونا در اواخر سال۱۳۹۸ و افزایش موارد حاد تنفسی در میان مبتلایان به این ویروس، متخصصان شرکت با اعمال تغییراتی در نرم‌افزارها و سیستم‌های ونتیلاتور، عملکرد این دستگاه برای کمک به بیماران کرونایی را با توجه به شرایط حاد ریوی آنها بهبود بخشیدند. مرآتی توضیح می‌دهد: «ما در آن سال‌ها توانستیم با تکیه بر ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خود خط تولید ونتیلاتور پیشرفته آی.سی.یو را برای مقابله با بحران همه‌گیری کووید-۱۹ گسترش دهیم.» در آن دوران تعداد تولید این دستگاه از ۳۰۰ مورد درسال به ۳۰۰۰ مورد افزایش پیدا کرد و این شرکت در کنار یکی دیگر از شرکتهای دانشبنیان توانست نیازهای کشور در این حوزه را برطرف کند. به گفته مرآتی در دوران همه‌گیری ویروس کرونا وزارت بهداشت حدود ۳۰۰۰ دستگاه ونتیلاتور را به قیمت ۷۰۰۰ دلار از این شرکت دانشبنیان خریداری کرد، در حالی‌که در آن دوران هر یک از نمونه‌های خارجی این دستگاه در بازه ۱۵ الی ۲۰ هزار دلار قیمت‌گذاری می‌شدد و فارغ از بحث هزینه، صرف خریدن آنها نیز کار بسیار دشواری به شمار می‌آمد؛ زیرا به دلیل بحرانی شدن شیوع این بیماری در بسیاری از کشورهای تولیدکننده این دستگاه‌ها قوانینی مبتنی بر ممنوعیت صادرات آنها وضع شد که از فروش‌شان به سایر کشورها ممانعت می‌کرد و با تولید این محصول دانشبنیان بومی با خلأ تجهیزات ونتیلاتور در کشور روبه‌رو نشدیم. با یک عمل ضرب ساده میتوان به این نتیجه رسید که دولت علاوه‌بر ممانعت از افزایش مرگ‌ومیر بیشتر در دوران شیوع ویروس کرونا، از لحاظ مالی نیز حدود ۳۰ میلیون دلار بابت اعتماد به یک مرکز دانشبنیان داخلی از خروج ارز جلوگیری کرده است.
از پژوهش تا محصول
واضح است که برای زنده ماندن در بازار امروز و رقابت با محصولات سایر شرکت‌ها از سایر کشورها و عقب نماندن از جریان رقابت و نکاستن از سرعت پیشرفت، باید هزینه زیادی را به فرآیند تحقیق و توسعه اختصاص داد؛ مرآتی در این‌خصوص توضیح می‌دهد: «ما همواره تلاش کرده‌ایم تا با سرمایه‌گذاری بر نوآوری‌ها و خلق ایده‌های جدید ظرفیت‌های جدیدی را در بازار فراهم کنیم. در اتاق فکر شرکت بر اساس نیاز بازار طرح محصولات جدید پی‌ریزی می‌شود تا پروژه تولید آن کلید بخورد. تمام محصولات از صفر تا صد در ایران طراحی و تولید می‌شود و در ساختن آنها از هیچ‌یک از موارد انتقال فناوری، خرید فناوری، مهندسی معکوس و امثالهم بهره گرفته نمی‌شود.»
در این شرکت حدود ۳۷۰ تکنسین مشغول کار هستند که از این میان ۷۰ عضو متخصص در واحد تحقیقوتوسعه فعالیت می‌کنند و عملکرد آنها در گروه‌های مختلف دسته‌بندی می‌شود؛ نظیر گروه طراحی نمایشگرهای علائم حیاتی بیمار، گروه ونتیلاتورهای پیشرفته، گروه طراحی صنعتی، گروه طراحی الکتروکاردیوگراف و الکتروشوک و گروه قالب‌سازی.
معاون مدیرعامل این شرکت دانشبنیان تصریح می‌کند:«متخصصان ما درواحد تحقیق و توسعه عمدتا شامل دانشجویانی می‌شوند که دررشته‌هایی نظیر مهندسی برق، کامپیوتر(سخت‌افزار و نرم‌افزار)، صنایع، پزشکی، رباتیک، کنترل، مکانیک و بیومکانیک در دانشگاه‌های مطرح کشور فارغ‌التحصیل شده‌اند؛ زیرا محصولات این شرکت معمولا میان‌رشته‌ای بوده، لازم است تا برای تولید آنها متخصصان چند رشته کنار هم فعالیت کنند. البته بدیهی است که در این فرآیند تحقیق و توسعه چرخ از ابتدا اختراع نمی‌شود و هنگامی که تولید محصول دانشبنیان خاصی در برنامه‌های شرکت تعریف می‌شود، متخصصان شرکت تمام نمونه‌های مشابه خارجی راموردبازبینی قرار می‌دهند وراجع به آن تحقیق و بررسی شکل‌می‌گیرد تا اطلاعات قابل استفاده‌ای استخراج گردد.»
مرآتی می‌افزاید: «طراحی محصول به صورت منحصر‌به‌فرد و باتوجه به الزاماتی که در شرکت تدوین می‌شود یا نیازهایی که قراراست با این پروژه برطرف شود، شکل می‌گیرد. به همین خاطر پر بیراه نیست اگر بگوییم هنر مدیریت مجموعه‌های دانشبنیان، تعریف پروژه یا به طور دقیق‌تر طرح مسأله‌ای کلی و تقسیم آن به خرده‌مسائل کوچک‌تر با صورت‌های دقیق و واضح است تا متخصصان واحد تحقیقوتوسعه با استفاده از توانمندی‌های‌شان به‌نحو احسن به حل این مسائل بپردازند.»
گذر از موانع و چالش‌ها
مرآتی درخصوص چالش‌های مسیر تولید می‌گوید: «میتوان گفت که تنها ۲۰درصد از دشواری‌های تولید محصول دانشبنیان به دشواری‌های آن در حوزه تحقیق و توسعه فناوری و غلبه بر کمبودها و ضعف‌ها در زمینه دانش فنی برمی‌گردد و ۸۰درصد مشکلات تازه پس از این مسأله در مسیر شرکت قرار می‌گیرد؛ این‌که محصول به چه نحوی به طور انبوه تولید بشود و بازاریابی به چه شکل صورت پذیرد تا مشتری از کیفیت محصول اطمینان حاصل کند و متقاعد شود که آن‌را بخرد، همچنین مشکلات پس از بازاریابی و فروش نظیر خدمات پس از فروش و در نظر گرفتن حساسیت‌های حوزه پزشکی همه و همه چالش‌های متعددی را پدید می‌آورد که کار در این حوزه را به امری دشوار بدل می‌کند، مخصوصا با بعضی از سیاست‌گذاری‌های دولتی که دست شرکتهای خارجی را برای تصرف بازار داخلی بازتر می‌گذارد.»
وی می‌افزاید: «با این‌حال در سال‌های گذشته و با وضع تسهیلاتی برای نهادهای دانشبنیان (نظیر وضع معافیت مالیاتی ۱۵ساله برای سود حاصل از فروش هرگونه تشکل دانشبنیان) حمایت‌های خوبی از روند پیشرفت و توسعه شرکتهای دانشبنیان شکل گرفت و این اجازه را داد تا بخش قابل‌توجهی از سود فروش صرف گسترش کار و پیشرفت شرکت شود.
درحالی‌که تغییر این قانون در سال ۱۴۰۰ و تعیین سقف فروش ۵۰ میلیارد تومانی برای این معافیت (به طوری‌که مقادیر فروش بیشتر از این عدد وارد سیستم اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه بشود) این روند پیشرفت را دچار اختلال کرد. این اتفاق از قضا بیشتر شامل حال شرکتهای قدیمی‌تر می‌شد؛ زیرا خودشان را با شرایط قبلی وفق داده بودند و این تغییر قانون به اهداف آنها برای پیدا کردن بازار بهتر و ارائه محصولات با قیمت مناسب‌تر آسیب می‌زد.»
به گفته مرآتی یکی دیگر از مشکلاتی که شرکتهای دانشبنیان با آنها دست به گریبان هستند این است که در دولت تعریفی از هزینه‌های تحقیقوتوسعه شکل گرفته که مصادیق و معیارهای آن با چیزی که در عمل رخ می‌دهد متفاوت است؛ در این میان معمولا دولت دسته‌ای از مخارجی که از نقطه‌نظر شرکتهای دانشبنیان در راستای تحقیقوتوسعه مصرف‌شده را ذیل عنوان دیگری طبقه‌بندی می‌کند. او توضیح می‌دهد: «مثلا وقتی متخصصان شرکت یک برد الکترونیکی را تغییر می‌دهند و برخی ویژگیهای خاص آن برای برطرف کردن نیازی مشخص بهینه‌سازی می‌شود، هزینه‌های ناشی از این عمل از دیدگاه مدیران شرکت دانشبنیان ذیل هزینه‌های تحقیقوتوسعه قرار می‌گیرد اما از دیدگاه مدیران دولتی به خاطر این‌که خود برد اساسا ثابت مانده و چیز جدیدی ساخته نشده، هزینه‌های این فرآیند در این دسته نمی‌گنجد.» کمک به حل برخی چالش‌های به ظاهر ساده و تغییر نگرش دستگاه‌های اجرایی متناسب با مناسبات مجموعه‌های دانشبنیان، گاهی می‌تواند تأثیر بسیار زیادی در روند توسعه این محصولات و رشد اقتصاد دانشبنیان کشور به همراه داشته باشد.
