هدایت سکان زیست‌بوم به‌سوی توسعه اقتصادی

نهادی که شاید در روزهای ابتدایی فعالیت بسیاری عقیده داشتند با وجود وزارت علوم، کارآمدی چندانی در مسیر توسعه علم و فناوری کشور نخواهد داشت، این روزها به یکی از کلیدی‌ترین پشتیبان‌های ایده‌های جوانان خلاق و متخصص کشور تبدیل شده است. به همین خاطر به نظر می‌رسد هدایت این مجموعه با توجه به گستردگی فعالیت‌هایی که دارد و انتظارات و مطالباتی که در مردم به وجود آورده است کار چندان ساده‌ای نباشد. با گذشت یک‌سال از انتصاب دکتر‌روح‌ا... دهقانی فیروزآبادی به سمت معاون علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور، شاید وقت آن رسیده که نگاهی به عملکرد یک‌ساله هدایتگر زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور داشته باشیم.

روح‌ا... دهقانی‌ فیروزآبادی، دانش‌آموخته و عضو هیات‌علمی دانشگاه شریف است. معاونت فرهنگی و اجتماعی و همکاری در معاونت پژوهشی به‌عنوان مشاور رئیس دانشگاه شریف در کنار معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی و ریاست جهاد دانشگاهی ازجمله سمت‌های اجرایی وی در حوزه علم و فناوری تا پیش از انتصاب بوده است.

او همچنین سابقه راهبری و توسعه بیش از ۳۰ شرکت دانش‌بنیان در حوزه‌های تخصصی و مدیریت و اجرای چند پروژه و طرح صنعتی ملی را در کارنامه خود داشته است. به‌همین‌خاطر انتظار می‌رود با توجه به آشنایی با فضای زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور، توانسته باشد در طول یک‌سال فعالیتش گام‌های مؤثری را در جهت ارتقای این زیست‌بوم و رشد مجموعه‌های دانش‌بنیان، خلاق و فناور بردارد.

تمرکز بر توسعه اقتصاد دانش‌بنیان
از دید بسیاری از فعالان زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور، مهم‌ترین تغییر نگرش معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در یک‌سال اخیر اضافه‌شدن «اقتصاد دانش‌بنیان» نه‌فقط در عنوان این نهاد بلکه در اقدامات و تصمیم‌گیری‌های کلان این مجموعه بوده است. به عبارت دیگر شاید بتوان گفت بیشترین تمرکز در دهه پیش معطوف به شکل‌دهی مفهوم و فرهنگ دانش‌بنیان و تلاش برای ایجاد باور به توانمندی‌های محققان و فناوران کشور در جامعه بوده است. درحالی‌که به نظر می‌رسد دوره جدید قرار است در ادامه این تلاش‌ها که در این سال‌ها به شکل‌گیری موفق مفهوم دانش‌بنیان در کشور منجر شده است به‌دنبال به‌بارنشاندن این ظرفیت‌های کشف‌شده و محقق‌کردن مفهومی که بارها رهبر معظم انقلاب هم در بیانات‌شان بر آن تأکید داشته‌اند یعنی «دانش‌بنیان شدن اقتصاد» باشد. این روند به‌خوبی در تحولات ساختاری و برنامه‌ریزی‌های عملکردی این نهاد هم قابل مشاهده است.
تحولات اخیر نحوه ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان، یکی از بارزترین نمونه‌های این تغییر نگرش است. در نظام جدید ارزشیابی شرکت‌های دانش‌بنیان روند ارزیابی و تخصیص حمایت‌ها به سمت ایجاد تناسب میان حمایت‌ها با ابعاد و میزان فعالیت‌ شرکت‌ها پیش رفته است. شرکت‌ها براساس میزان فروش سالانه و این‌که چه میزان از تمرکزشان بر تولید محصولات دانش‌بنیان است، دسته‌بندی می‌شوند تا هریک متناسب با اقتضائاتی که دارند، مورد حمایت اصولی قرار بگیرند و بتوانند از حمایت‌های موجود بیشترین استفاده را در جهت رشد و توسعه هرچه بیشتر شرکت و محصولات‌شان و در پی آن رشد اقتصاد دانش‌بنیان داشته باشند. البته باید دید اجرای این سیاست جدید تا چه حد موفق خواهد بود و آیا خود زمینه‌ساز توجه بیشتر و متمرکز شدن حمایت‌ها‌ به نفع شرکت‌های بزرگ‌تر نخواهد شد؟ 
ازطرف دیگر دهقانی بارها درصحبت‌هایش به اهمیت شکل‌گیری غول‌های فناوری تأکید کرده است که به معنای تشکیل کنسرسیوم‌هایی از شرکت‌های بزرگ و فناور و شرکت‌های دانش‌بنیان یک حوزه است که با همکاری یکدیگر بتوانند به معضلات کلان و نیازهای استراتژیک کشور پاسخ دهند. طرحی که می‌تواند باز هم جنبه اقتصادی و ارزش‌آفرینی زیست‌بوم دانش‌بنیان را با دانش تجاری شرکت‌های بزرگ تقویت کند.

بازآرایی چینش متناسب با استراتژی
از اولین تغییرات معاونت علمی و فناوری در دوران سکانداری دهقانی‌فیروزآبادی که توجه اهالی رسانه را به خود جلب کرد، تغییرات گسترده در چینش ستادهای زیرمجموعه معاونت علمی و فناوری بود. تا پیش از این ۱۴ستاد و چهار مرکز راهبردی وظیفه هدایت مأموریت‌های معاونت علمی و فناوری را در حوزه‌های مختلف فناوری‌های جدید و پیشرو بر عهده داشتند اما طی شش ماه نخست انتصاب دکتر دهقانی، شاهد تحولات گسترده‌ای در این بخش‌ها بودیم. در نگاه اول این‌طور به نظر می‌رسید که صرفا این تغییرات، چینش متفاوتی مطابق با سلیقه مدیریتی جدید باشد؛ تغییراتی که نظیرش را در سیستم‌های دولتی با هر تغییر و تحول مدیریتی بارها و بارها شاهد بودیم. رفته‌رفته اما با قرار گرفتن این تغییرات در کنار سایر اقدامات به نظر می‌رسد که به نوعی ابزار موردنیاز برای دستیابی به هدف‌های جدید معاونت علمی و فناوری در تحقق دانش‌بنیان شدن اقتصاد باشد. در ساختار جدید ستادها به دو دسته ستادهای توسعه فناوری‌های راهبردی و ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان تقسیم شده‌اند. در گروه اول هدف حمایت از توسعه فناوری و شکل‌گیری و رشد شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا در هشت حوزه‌ مختلف از جمله فناوری‌های اپتیک و کوانتوم، هوش مصنوعی و رباتیک، فناوری نانو و میکرو، زیست‌فناوری و پزشکی دقیق، پزشکی بازساختی و سلول‌های بنیادی، فناوری‌های اتصال‌پذیری و ارتباطات، علوم و فناوری‌های شناختی و مواد و ساخت پیشرفته است. در دسته دوم اما هدف اصلی حمایت از توسعه اقتصاد دانش‌بنیان از مسیر شرکت‌های دانش‌بنیان فناور و نوآور و توسعه بازار محصولات دانش‌بنیان است که در ۱۱حوزه درحال پیگیری است. به نظر می‌رسد این چینش جدید درحال حاضر که می‌توان گفت زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور از مرحله فرهنگسازی گذر کرده‌ و مفهوم دانش‌بنیان‌ به بلوغ رسیده، می‌تواند به ساماندهی منظم‌تر حمایت‌ها هم برای توسعه فناوری و شکل‌گیری شرکت‌های کوچک و نوپا به‌ویژه در حوزه فناوری‌های پیشرو و هم به شکل معنادار برای شرکت‌های بزرگ‌تر که محصولات دانش‌بنیان تجاری را به صورت جدی روانه بازارهای داخلی و بین‌المللی می‌کنند منجر  شود.

توجه به تمام ظرفیت‌های کشور
تمرکز امکانات در کلانشهرها و به‌ویژه پایتخت از جمله چالش‌هایی بوده که در بخش‌های مختلف کشور سال‌ها مشکل‌آفرین شده‌است. این موضوع در مورد زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور که هنوز نوپاست به‌مراتب شدیدتر است و در بسیاری موارد موجب افزایش نرخ مهاجرت متخصصان و نخبگان از سایر شهرها به کلانشهرها هم شده‌است. توجه دهقانی فیروزآبادی به ظرفیت‌های موجود در شهرهای مختلف کشور و تلاش برای فراهم کردن فرصت برابر برای همه محققان و فناوران توانمند از جمله اقداماتی است که اگر به‌درستی تداوم پیدا کند، می‌تواند در سال‌های آتی اثرات مثبتی را در رشد همگون‌تر بخش‌های مختلف کشور و محرومیت‌زدایی ایفا کند. برگزاری نمایشگاه آبادیران در خرداد امسال و تبدیل آن به برنامه‌ای ملی با هدف پیشرفت و آبادانی کشور به‌دنبال رفع چالش‌های مناطق محروم و روستایی، ایجاد اشتغال پایدار و توسعه زنجیره ارزش ظرفیت‌های بومی مناطق کمتر برخوردار با استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان، خلاق و فناور و سایر ارکان زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور اتفاق مبارکی است که امیدواریم بتواند به‌خوبی به اهداف موردنظر دست پیدا کند. اجرای طرح برش استانی که با محوریت پنج استان یزد، کرمان، مرکزی، زنجان و آذربایجان‌شرقی درفاز اول آغاز به کارکرده و قراراست در فازهای بعدی استان‌های دیگر کشور نیز به آن بپیوندند نیز می‌تواند گام مؤثری در استفاده از ظرفیت‌های استانداری‌ها مطابق با قانون جهش تولید دانش‌بنیان در توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور درشهرهای مختلف کشور باشد. طرحی که قراراست با فراهم کردن شرایط مورد نیاز برای رشد زیست‌بوم نوآوری و فناوری دراستان‌های مختلف، ظرفیت‌های استانی‌ویژه‌ای را درجهت رفع نیازهای کشور فراهم کند.

نگاه ملی در توسعه زیست‌بوم
اجرای مأموریت‌های کلان متناسب با نیازهای روز کشور و چالش‌های فعلی از دیگر اقدامات مهمی است که مرکز طرح‌های کلان وظیفه شناسایی، تعریف، بسترسازی موردنیاز و ایجاد حلقه اتصال میان صنعت و شرکت‌های دانش‌بنیان دارای ظرفیت بالا به‌عهده دارد. شناسایی اصولی چالش‌های مهم کشور در حوزه‌های مختلف صنعتی، فناورانه، کشاورزی، پزشکی و واگذاری آنها به شرکت‌های توانمند یا مجموعه‌ای از شرکت‌ها علاوه بر ایجاد فرصت‌های شغلی تخصصی در کشور برای فارغ‌التحصیلان می‌تواند نقش به‌سزایی در کاهش نرخ مهاجرت نیروهای متخصص کشور و رشد اقتصادی به‌دنبال داشته باشد. ابلاغ ۱۳۴ طرح تولید بار اول به ارزش ۲۴۶میلیون دلار و ۸۸ قرارداد قطعی به ارزش ۱۳۴میلیون دلار که عمدتا در حوزه نفت و گاز هستند، ظرفیت جدیدی از شرکت‌های دانش‌بنیان را در اختیار صنایع راهبردی کشور قرار داده است. همچنین افتتاح اولین خط تولید ماده مؤثره انسولین در کشور، از دیگر اقدامات قابل‌توجهی است که می‌تواند از دغدغه‌های مهم نظام سلامت یعنی تأمین انسولین مورد نیاز بیماران مبتلا به دیابت بکاهد. بدون شک فقط تعریف طرح‌های کلان به تنهایی نمی‌تواند کارآمد باشد، کما این که مشابه چنین اقداماتی را در دولت‌های پیش هم شاهد بودیم؛ باید دید در نهایت اجرای چنین طرح‌هایی تا چه حد در افزایش رشد اقتصادی، اشتغال‌آفرینی و امیدآفرینی در میان جوانان متخصص کشور مؤثر خواهد بود.

تعاملات بین‌المللی کارآمد
درکنار گسترش و توسعه دیپلماسی فناوری درکشورهای همسایه و همسو ازجمله تأسیس دو شرکت مشترک تأمین دارو و تجهیزات پزشکی در اندونزی، انعقاد قرارداد بیش از ۵۰وسیله و تجهیزات پزشکی و داروی ضد سرطان، سرمایه‌گذاری در پهپادهای کشاورزی در کنیا و اوگاندا، تشکیل کمیته همکاری مشترک میان ایران و کوبا در حوزه فناوری، افزایش تعاملات علمی و فناوری با تاجیکستان، انعقاد قراردادهایی به ارزش ۹۰میلیون دلار میان شرکت‌های دانش‌بنیان و ونزوئلا که موجب افزایش بازار بین‌المللی محصولات دانش‌بنیان شده، روح‌ا...دهقانی فیروزآبادی در این دوره تلاش گسترده‌ای برای برقراری ارتباط با نخبگان خارج از کشور داشته است. راه‌اندازی سامانه جذب نخبگان ایرانی خارج از کشور که منجر به بیش از ۷۵۰۰ همکاری موفق در ثبت شرکت در داخل کشور شده است، می‌تواند زمینه‌ساز خدمت نخبگان خارج از ایران به هموطنان و اقدام ارزنده‌ای در جهت توسعه فناورانه کشور باشد.

نگاه ویژه به ارتباط با جامعه 
از مهم‌ترین دغدغه‌های بسیاری از فعالان حوزه دانش‌بنیان و خلاق این است که توانمندی‌ها و ظرفیت‌های بالقوه‌شان به‌درستی به جامعه بازتاب داده نمی‌شود. درواقع بخشی از باور نداشتن به تولیدات داخلی و اقدامات ملی که دستاوردهای مهمی به‌شمار می‌روند به این موضوع برمی‌گردد که با وجود همه کاستی‌ها و مشکلات کنونی کشور، ما  به‌عنوان رسانه به‌خوبی نتوانسته‌ایم نقش خود را در معرفی دستاوردها و اقدامات مثبتی که در کشور انجام می‌شود ایفا کنیم. از سوی دیگر نداشتن تعامل میان مسئولان اجرایی و پاسخگو نبودن به رسانه‌ها می‌تواند فرصت بیشتری را برای سیاه‌نمایی از وضعیت موجود زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور به وجود بیاورد. به همین علت داشتن دیدگاه تعاملی با رسانه‌ها اهمیت دوچندانی در بازتاب اقدامات صورت گرفته خواهد داشت؛ اتفاقی که به نظر می‌رسد در یک‌سال اخیر همسو با تغییرات نگرشی و عملکردی سایر بخش‌های معاونت علمی و فناوری در بخش اطلاع‌رسانی و ارتباط با رسانه نیز در حال شکل‌گیری است.