فضای امن فرهنگی در گرو نظارت قانونمند

اخیرا پس از کش‌وقوس‌های بسیار با انتشار خبری درباره مصوبه تازه شورای عالی انقلاب فرهنگی، بحث‌ها بر سر نظارت بر محصولات فرهنگی سینمایی و شبکه نمایش‌خانگی داغ شد و جوسازی‌ها علیه جریان نظارت بر محتوای آثار فرهنگی شدت گرفت. یکی از جوسازی‌های به‌وجودآمده مربوط به بیانیه کانون کارگردانان سینما می‌شود که مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی و نظارت صداوسیما بر شبکه نمایش‌خانگی را نفی می‌کند. کانون کارگردانان سینما براساس این بیانیه معتقد است مشروعیت‌بخشیدن به نظارت تلویزیون بر شبکه نمایش‌خانگی و رفتن به سمت قانونی‌کردن این نظارت با تصمیم‌گیری از بالا بدون درنظرگرفتن نظر اهالی سینما و کارشناسان مستقل و بررسی همه‌ جوانب، تصمیمی اشتباه است که نتیجه آن بحران در شبکه نمایش‌خانگی خواهد بود. یکی دیگر از استدلال‌های این کانون در مورد نظارت این است که اگر ناظران بخواهند به شیوه تلویزیون، درام‌های شبکه نمایش‌خانگی را بازبینی کنند، درامی باقی نخواهد ماند. اما با بررسی شرایط موجود فرضیه‌های این بیانیه پایه و اساس منطقی ندارد و باید با ادله متقن چنین ادعاهایی را اثبات کرد و دوم این‌که به نظر می‌رسد این جوسازی و فضاسازی که با نوعی عوام‌زدگی همراه است، تلاش دارد تا ماجرا را از آنچه واقعا هست، برجسته‌تر نشان دهد، چراکه موضوع نظارت بر محصولات فرهنگی سینمایی و غیرسینمایی به یکباره به وجود نیامده و سابقه‌ای طولانی دارد. به هر حال سینما به‌عنوان یک محیط فرهنگی عمومی شناخته می‌شود که باید یک خانواده در کنار هم بتوانند فیلم انتخابی‌شان را در کمال آرامش ببینند. البته سینمای ایران را در جهان به‌عنوان سینمایی پاک و پالایش شده همراه با مفاهیم ارزشمند انسانی می‌شناسند که در بسیاری از موارد می‌توانیم به این سینما که بدون کمترین جلوه‌فروشی یا صحنه‌های خارج از عرف در جشنواره‌های خارجی شرکت و فیلم‌هایش جوایز بسیاری از این جشنواره‌ها دریافت می‌کند، افتخار کنیم. به‌جز این، فیلم‌های دیگری که در رسته کمدی تجاری و گیشه هم شناخته می‌شوند از فیلترهای متعدد و متفاوت نظارتی از مرحله فیلمنامه، مجوز ساخت و مجوز نمایش رد می‌شوند تا در نهایت روی پرده سینما بیایند و مناسب دیدن خانواده باشند. بنابراین، موضوع نظارت در سینما مسأله‌ای جدی به نظر می‌رسد که ما در گزارشی سعی کردیم در گفت‌وگو با چند نفر از کارگردانانی که اتفاقا فیلم روی پرده دارند و همچنین یک کارگردان قدیمی و صاحب‌نام به این موضوع بپردازیم که در ادامه از نظر می‌گذرانید.

اهمیت دو چندان نظارت در جنگ فرهنگی
حبیب‌ا... بهمنی، کارگردان شناخته‌شده و قدیمی دیگر سینماگری است که معتقد است نظارت روی مراحل مختلف تولید و نمایش فیلم جزو مأموریت‌های نهاد مسئول است. بهمنی یادآوری می‌کند که همه دولت‌ها باید نظارت را انجام دهند اما این‌که این نظارت را چگونه انجام دهند و آیا درست انجام می‌دهند یا خیر، محل مناقشه است و گاهی هم پای نهادهای دیگر را وسط می‌آورد. او موضوع نظارت در سینما را امری بدیهی می‌داند و اضافه می‌کند: محصولات فرهنگی نباید به شکل رها و یله در جامعه تولید شوند و باید مراجعی باشند که بر تولیدات آثار فرهنگی نظارت و آن را مدیریت و هدایت کنند. موضوع نظارت در سراسر دنیا اعمال می‌شود اما با رفت‌و‌آمد هر دولتی، سلیقه‌ها تغییر و هرکسی تلاش می‌کند منطبق با جهت‌گیری‌های خاص خودش، این مسائل را مدیریت و هدایت کند.‌
این کارگردان سینما ادامه داد: در‌مجموع فکر می‌کنم که امر نظارت ضروری است اما باید قانونمند باشد و همه به آن تمکین کنند و نباید محصولات فرهنگی در نمایش خانگی یله و رها باشد. بنابراین نظارت امری بدیهی و ضروری است، چون ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که جنگ منافع میان ملت‌ها و دولت‌ها از جنگ‌های نظامی تبدیل به جنگ‌های فرهنگی شده است.
او می‌افزاید: هرکس در جنگ فرهنگی موفق شود و بتواند افکار‌عمومی یک کشور یا ملت را به‌دست بگیرد، بدون لشکرکشی نظامی می‌تواند منافع سیاسی و اقتصادی‌اش را از راه افکار‌عمومی به کنترل خود دربیاورد. ما در جنگ فرهنگی باید حواس‌مان به مدیریت فرهنگی باشد و بخشی از مدیریت فرهنگی هم تنظیم گری تولیدات است و دشمن هم سعی می‌کند در عین نفوذ فرهنگی، شرایطی ایجاد کند که منافع خودش را با ایجاد تغییرات در افکار‌عمومی جامعه تأمین کند. بنابراین وقتی افکار‌عمومی جامعه از دیدگاهی بیگانه حمایت کند، منافع بیگانه بدون لشکرکشی تأمین می‌شود. بنابراین کشورها مقابل تهاجم فرهنگی سیستم‌ها را کنترل و مدیریت می‌کنند و یکی از ابزارهای آنها این است که به کشورهای هدف تلقین کنند اصلا هیچ نظارتی نباید صورت گیرد و تحت عنوان آزادی و لیبرالیسم، افکار‌عمومی را با خود همراه می‌کنند.

ضرورت رعایت خطوط قرمز فرهنگی
در حال‌حاضر فیلم «فسیل» به‌عنوان پرفروش‌ترین فیلم و «شهر هرت» دیگر کمدی کریم امینی روی پرده هستند و قطعا از چندین فیلتر نظارتی گذر کرده‌اند تا به اکران برسند. کریم امینی، کارگردان فیلم فسیل درباره ساخت این فیلم و مراحل دریافت مجوز آن با توجه به کمدی بودن فیلم به خبرنگار جام‌جم می‌گوید: «من برای ساخت فیلم فسیل راحت‌ترین پروانه ساخت زندگی‌ام را گرفتم. مجوز پروانه ساخت فیلم و نظارت بر آثار تصویری سال‌هاست که وجود دارد و اگر قرار بر بودن یا نبودن چیزی بر این اساس باشد، باید تدابیر آن نیز اندیشیده شود، زیرا نفی کردن صرف موضوع نظارت درست نیست و هر چیزی برای بودن یا نبودن باید دلیل داشته باشد.»
این کارگردان با اشاره به این‌که هم تهیه‌کنندگان و هم فیلمسازان موضوع نظارت را می‌شناسند، یادآوری کرد: «با توجه به شناختی که تهیه‌کنندگان و کارگردانان از فضای فیلمسازی می‌شناسند، کسی خارج از عرف فیلم نمی‌سازد و اگر هم کسی این‌گونه فیلم بسازد، ضرر به مال خودش می‌زند. به‌هرحال برای ساخت فیلم عرفی وجود دارد که در مراحل اولیه شامل گرفتن پروانه ساخت و در مراحل بعد از ساخت شامل پروانه نمایش می‌شود. اگر از‌سوی فیلمسازان خطوط قرمز رعایت شود، فکر نمی‌کنم در رابطه با دریافت پروانه نمایش و تنظیم گری پلتفرم ها هم با مشکلی رو‌به‌رو شویم.‌»
او در مورد نظارتی که در رابطه با فیلم‌هایی که روی پرده دارد یادآوری کرد که حداقل برای فسیل سختگیری بی‌موردی در کار نبوده است. امینی گفت: فیلم‌های کمدی را باید به شکل و شیوه‌ای بسازیم که مخاطبان بتوانند با خانواده در سینما ببینند. پس نظارت بر چنین آثاری را لازم می‌دانم.
این کارگردان افزود: گاهی بعضی فیلم‌ها شوخی‌های جنسی زیادی دارند و امکان دیدن فیلم با خانواده وجود ندارد پس موضوع نظارت بر این آثار لازم است. اما گاهی همه چیز یک فیلم خوب است و اگر ایرادی گرفته می‌شود، باید بررسی و ریشه‌یابی شود که چرا به آن پروانه ساخت داده‌اند و پروانه نمایش نمی‌دهند. امینی با تأکید دوباره نسبت به این‌که کمترین مشکل را برای ساخت «فسیل» در پروانه ساخت و نمایش داشته است، یادآوری می‌کند که همیاری مسئولان در این رابطه بی‌تأثیر نبوده است. او می‌گوید: «به دلیل این‌که مسئولان کنونی در محیط سینما کار کردند، خیلی در این گونه موارد پشتیبان سینما هستند. در مورد «شهر هرت» هم اطلاع چندانی ندارم اما فکر نمی‌کنم در این باره مشکلی داشته، وگرنه مطلع می‌شدم.»

بدون نظارت سنگ روی سنگ بند نمی‌شود
حسین میرزامحمدی، کارگردان فیلم «کت چرمی» نیز با تأیید این‌که با نظارت بر محتوای آثار سینمایی موافق است، می‌گوید: «نظارت در همه جای دنیا وجود دارد و بدون نظارت سنگ روی سنگ بند نمی‌شود. این نظارت در چارچوب منطقی همکاری و همفکری اتفاق خوبی است؛ کما این‌که این بحث نه‌تنها در ایران بلکه در همه جای دنیا وجود دارد و این برای تمام خانواده‌های غیر ایرانی هم اهمیت دارد که بتوانند با خانواده به سینما بروند و در نفس خود باید این اتفاق بیفتد».
نهاد نظارتی در حوزه تصویر در حقیقت پشتیبان کارگردان و تهیه‌کننده‌ است.کارگردان کت چرمی در این خصوص افزود: «وقتی نهاد تنظیم گر و ناظر درست عمل کند و پای مجوزی که به کارگردان و تهیه‌کننده برای ساخت و نمایش فیلم می‌دهد بایستد، نهادهای دیگر نمی‌توانند درباره چیستی و چرایی فیلم نظر بدهند، کما این‌که این اتفاق متأسفانه در بعضی موارد می‌افتد. بنابراین، اگر نهاد مسئول مثلا سازمان سینمایی به‌عنوان سازمان تصمیم گیرنده در صدور مجوزها و پروانه‌های سینمایی بتواند از مجوز خود دفاع کند و پای مجوزش بایستد، فیلمساز احساس می‌کند سازمان سینمایی پشتیبان اوست و از وی حمایت می‌کند. بنابراین، اگر موضوع نظارت در چارچوب تعامل و همفکری اتفاق بیفتد، اتفاق مناسبی است.»
او درباره مراحل اعطای مجوز ساخت و نمایش فیلم کت چرمی خاطرنشان می‌کند: «آنچه برای فیلم کت چرمی در زمینه نظارت اتفاق افتاد، با همفکری، همیاری و تعامل دوطرف صورت گرفت و در نهایت نتیجه خوبی به همراه داشت.»

کسانی که مانع اکران شدند، متخصص نبودند
حسین دارابی هم که این روزها فیلم «مصلحت» را روی پرده دارد به جام‌جم، گفت: نظارت یکی از قوانین سینمایی است که در همه جای دنیا وجود دارد و کارکردهای خود را دارد پس لزوم آن همواره احساس می‌شود اما متاسفانه در کشور ما باوجود تعامل وزارت فرهنگ و ارشاد با سینماگران در زمینه نظارت، گاهی می‌بینیم که بخشی از نهادها به اعمال نظر در مورد فیلم‌ها می‌پردازند و مانع اکران عمومی فیلم می‌شوند، در حالی که تخصصی در زمینه سینما ندارند و برداشت‌ها و نشانه‌شناسی غلطی از فیلم می‌کنند که باعث به محاق رفتن آثار سینمایی می‌شود.
دارابی با اشاره به این‌که فیلمسازان با خط‌مشی‌ها و موضوع نظارت آشنا و همسو هستند، یادآوری می‌کند: نظارت بر آثار سینمایی کمک‌کننده است، چون در فضای تعاملی می‌تواند به تولید آثاری منجر شود که به جامعه کمک کند و اگر این‌گونه مسائل در آثار سینمایی داخل کشور بررسی نشود، در خارج از مرزها این کار را مغرضانه انجام می‌دهند.

فضای امن فرهنگی
با توجه به آنچه مطرح شد؛ بررسی‌ها نشان می‌دهد موضوع نظارت فقط منحصر به کشور ما نمی‌شود و در تمام دنیا برای حضور خانواده در فضای فرهنگی حریمی قائل می‌شوند، بنابراین آنچه در این عرصه به‌عنوان خوراک فرهنگی به مخاطب ارائه می‌شود باید بر اساس مترومعیارها و قوانین نظارتی دقیق همراه با ضمانت اجرایی باشد. بنابراین، نظارت دو سمت و سو دارد که یک سر آن مربوط به فیلمساز است که در سایه این نظارت بتواند اثر خود را بدون دخالت یک نهاد فراقانونی ـــ که ممکن است از بخشی از فیلم برداشت نادرستی داشته و مانعی بر سر راه اکران فیلم شده ـــ روی پرده سینما و نمایش خانگی بیاورد. معمولا هم با تعامل دو طرفه بین فیلمساز و نهاد نظارتی اکثر فیلمسازان به آنچه می‌خواستند روی پرده نشان دهند، رسیدند. از سوی دیگر این نظارت باید به‌گونه‌ای باشد که محیطی امن را برای حضور خانواده در سینما فراهم کند، یعنی خیال خانواده‌ها از این نظر که ممکن است فرزندشان با اصطلاحات نامعقول در فیلم رو‌به‌رو شود، راحت باشد. البته ما هنوز با استانداردها فاصله داریم اما در شرایطی که حتی آوردن نام بعضی فیلم‌های خارجی، مفاهیم دیگری را به ذهن متبادر می‌کند، داشتن سینمایی خارج از جلوه‌فروشی‌های معمول در سینمای جهان که می‌تواند هم اندیشه را با فیلم‌های اجتماعی بارور کند و هم فروش گیشه را بالا ببرد، غنیمت است.