سود و زیان کرونا برای هنرهای تجسمی

برای رعایت پروتکل‌ها، از دور هم جمع شدن‌های هنری‌ دل کنده‌ایم؛ دورهمی‌هایی که گاهی بهانه‌ای برای گعده بود و گاهی فرصتی برای استعدادیابی.

ایام قرنطینه و محدودیت‌ های کرونایی شاید فرصتی برای خلوت هنرمندان ایجاد کرد اما در شرایطی که برگزاری نمایشگاه‌های پی‌در‌پی تقریبا یک عادت شده بود، ارائه و عرضه محصولات هنری مشکل‌ساز شد.

در این مدت شیوع کرونا، فضای مجازی و دنیای آنلاین پیش از واکسیناسیون به کمک «هنرهای تجسمی» و دوستدارانش آمد تا بخشی از لطمه‌ این ویروس را جبران کند.

خسارت هزار میلیارد تومانی

درست یک‌سال پیش، زمانی که کرونا در ایران یک‌ساله بود، سیدعباس صالحی، وزیر سابق فرهنگ و ارشاد اسلامی، در برنامه زنده «نگاه یک» با یک حساب سرانگشتی از هزار میلیارد خسارتی که کرونا به حوزه فرهنگ و هنر وارد کرد خبر داد. شاید باید تاکید کنم که این عدد 13 رقمی، حساب کرونا با خانواده هنرمندان فقط تا تاریخ 24 فروردین 99 است، هزار میلیارد تومان برای یک‌سال! آنچه وزیر ارشاد برای نجات هنر و هنرمندان به‌درستی تجویز کرد، فضای مجازی بود. او می‌گوید: «ارتباط حوزه هنر و اقتصاد فضای مجازی باید تقویت شود.»

روزهایی که کشورهای مختلف دنیا در بخش‌های مختلف برای چند و چون کنار آمدن با کرونا گرفتار استیصال بودند، هنرهای تجسمی به‌ویژه در بخش خصوصی با برگزاری نمایشگاه‌های آنلاین، گلیم خود را از آب بیرون کشید و فشاری که سینما و تئاتر و سایرین متحمل شدند را تا حدی از دوش خود برداشت.

آمارهای بین‌المللی نشان می‌دهد فروش آنلاین آثار هنری نسبت به سال گذشته ۱۷۸درصد رشد کرده و به ۲۲۲ میلیون و ۷۰۰ هزار دلار رسیده‌است. افزایش 230‌درصدی فروش سه حراج‌خانه معروف دنیای هنر در سال جاری میلادی، این دلگرمی را به اهالی هنر در سراسر جهان داد که برای زخم‌هایی که کرونا زد، مرهمی هم هست.

فضای مجازی، نوشداروی هنرهای تجسمی

«فروش مجازی» در ایران هم مرهمی کارساز بود؛ مرداد ماه 99، بیست‌وهشتمین دوره نمایشگاه «صداثر، صد هنرمند» به‌صورت مجازی برگزار شد و تجربه‌هایی دور از تصور را با خود به همراه داشت، تجربه موفقی که لیلی گلستان را مجاب کرد بعد از آن هم، هر دو هفته یک نمایشگاه آنلاین برگزار کند.

گلستان که هرساله به‌واسطه این نمایشگاه باسابقه هنرمندان زیادی را معرفی می‌کند درباره اولین تجربه برگزاری مجازی صد‌اثر، صد هنرمند می‌گوید: «سال گذشته اولین تجربه نمایشگاه آنلاین برای من بود؛ من اصلا با فضای مجازی آشنایی نداشتم و با ناامیدی زیادی این کار را شروع کردم؛ برای نمایشگاه مجازی با کراهت تمام فراخوانی در سال 99 دادیم.»

البته شرکت در نمایشگاه مجازی برای برخی هنرمندان مطلوب و برای برخی هم مقدور نیست. جمال عرب‌زاده، نقاش و کاریکاتوریستی که تدریس هم می‌کند، می‌گوید: من ترجیح دادم در نمایشگاه آنلاین شرکت نکنم ولی فکر می‌کنم خرید به‌صورت آنلاین مشتری خاص خودش را دارد و بعید می‌دانم به‌واسطه فعالیت مجازی تغییر آنچنانی در شرایط به‌وجود آمده باشد.

عرب‌زاده ضربه کرونا را برای هنرمندان جوانی که به‌تازگی فعالیت خود را آغاز کرده بودند، سخت‌تر می‌داند. «بیشتر کسانی آسیب دیدند که تازه در آستانه دیده‌شدن بودند؛ کسانی که شهرت دارند چندان لطمه‌ای نخوردند اما شرایط برای جوان‌ها سخت شد.»

نمایشگاه آنلاین به درد هر اثری نمی‌خورد، نقاش و مدرس هنرهای تجسمی توضیح داد: «خرید بعضی آثار هنری می‌طلبد که آن را از نزدیک ببینیم، یعنی باید حتما در مقابل اثر بایستی و آن را از نزدیک ببینی. علاوه بر این هر کسی ریسک خرید آنلاین را نمی‌کند.»

کراهتی که کوهی از امید شد

با همه اینها تجربه گلستان تجربه خوبی بود و کراهت او با استقبال مردم به خوشحالی و شور و انگیزه تبدیل شد: «استقبال خیلی خوب و عجیبی شد. من اصلا پیش‌بینی نکرده بودم؛ البته تقصیر خودم بود چرا که آشنایی کافی با فضای مجازی و ابعاد گسترده آن نداشتم. تجربه خیلی خوبی بود و خیلی خوشحال شدم؛ البته روزهای اول با گرفتاری‌های زیادی مواجه شدیم اما کم‌کم کار روی روال افتاد و فروش خیلی خوبی هم داشتیم.»

او می‌گوید: «بزرگ‌ترین حسن و نکته مثبت برگزاری مجازی نمایشگاه این بود که خیلی دیده شدیم، یعنی هم از سایر استان‌ها و شهرستان‌های داخلی بازدید بیشتر و خرید زیادی داشتیم و هم از خارج از کشور استقبال عجیبی داشتیم، خرید از کشورهای دور از ذهنی مثل ژاپن، مجارستان و ایرلند ما را شگفت‌زده کردند و این یعنی ما دیده‌شده بودیم که برای من خیلی جذاب بود.»

حالا که کرونا هنوز تصمیم رفتن ندارد، بیست‌و‌نهمین دوره صد اثر، صد هنرمند بازهم به صورت آنلاین برگزار شد و دو برابر سال پیش فروش داشته است: «امسال خریداران خارج از کشور حدودا شش برابر شده، البته حق هم دارند خرید کنند. با قیمت دلار هزینه این آثار برایشان مفت تمام شد ولی با همه اینها هنرمندان ما از این استقبال بسیار خوشحال شدند.»

دوران طلایی در پیش است

وقتی اوضاع این روزها را از یک عضو انجمن هنرهای تجسمی جویا شدیم، گفت: «برگزاری آنلاین نمایشگاه‌ها اقدام خوبی بود ولی گاهی سوءاستفاده‌هایی هم شد. وقتی نمایشگاه به صورت مجازی برگزار می‌شود باید هزینه کمتری از هنرمندانی که آثارشان را می‌فرستند دریافت شود یا حتی رایگان باشد یا این‌که با قرار دادن اسامی برخی هنرمندان شاخص و نامی استفاده مالی خود را بیشتر می‌کنند. ما در این باره به برخی موارد اعتراض کردیم.»

فرامرز آفاقی که سخنگوی انجمن است می‌گوید: «هنرمندان اکثرا بیمه و تسهیلاتی ندارند و با برگزاری همین نمایشگاه‌ها سعی می‌کنند زندگی خود را بگذرانند، این مدت شرایط برایشان سخت شده‌است.»
به نظر می‌رسد در این شرایط سخت، انجمن هنرهای تجسمی باید برای فعالان خودش و حمایت از آنها فکری می‌کرد اما آفاقی می‌گوید این انجمن در این دو سال کرونا تعطیل بوده‌است: «هیچ فعالیتی حتی به صورت آنلاین هم نداشتیم! کاملا تعطیل بودیم؛ من هم خبر ندارم به دلیل شرایط قرنطینه، حمایت خاصی از طرف شخص یا نهادی انجام شده باشد. فقط مثل این‌که یک ماه پیش، ثبت‌نام برای واکسینه شدن هنرمندان شروع شده‌است.»

او به‌رغم همه چیز به روزهای بعد از کرونا امیدوار است: «این دو سال انگار دوران خواب بود و شاید بعد از این خواب یک دوران طلایی به‌وجود بیاید و هنرمندان یک تلنگری بخورند. شاید مدتی، فعالیت‌های بی‌کیفیتی انجام می‌شد تا مدام نمایشگاه‌ها برگزار شوند؛ این فاصله یک استراحتی برای همه فعالان و هنرمندان بود؛ وقتی کرونا تمام شود همه آثاری که این مدت در خلوت خلق شده به نمایش گذاشته می‌شوند و یک شکوفایی خواهیم داشت.»

تورم 10 تا 20 برابری

نقل مکان آثار هنری از دیوار نمایشگا‌ه‌ها به صفحات مجازی، تنها تغییر این دو سه سال نبوده است؛ قیمت‌ها حسابی بالا رفت و کنار همه گرانی‌هایی که این روزها به‌سختی با آن می‌سازیم، قیمت محصولات هنری نجومی به نظر می‌رسد.

اقتصاد جهانی، افزایش قیمت دلار و شرایط سخت واردات به‌واسطه محدودیت‌های کرونایی، همه دست به دست هم دادند تا قیمت برخی آثار هنری از همیشه بیشتر باشد. لیلی گلستان دلایل منطقی دیگری هم برای برخی قیمت‌های 10رقمی دارد: «هنرمندان نامدار زیادی شرکت کردند، کسانی که قیمت آثارشان قابل قیاس با سایرین نیست و گاهی قیمت‌ها برایشان کم هم هست.»

گلایه هنرمندان از گرانی تجهیزات به گوش او هم رسیده بود: «یکی از هنرمندان جوان برای من تعریف می‌کرد که بوم نقاشی را حدود 10 برابر و رنگ را حدود 20 برابر سال قبل خریداری می‌کند.»

خرید آثار هنری سرمایه‌گذاری است؟

به‌رغم گرانی‌ها، هنوز استقبال خوبی از نمایشگاه آثار هنری می‌شود؛ گلستان در این باره می‌گوید: «مردم متوجه شدند که خرید اثر هنری به نوعی سرمایه‌گذاری و پس‌انداز محسوب می‌شود. من سال‌هاست این را می‌گویم؛ مثلا اگر امسال از یک نقاش جوان معروف و آینده‌دار اثری را هشت میلیون تومان خریداری کنید حتما سال بعد دو برابر می‌توانید آن را بفروشید، البته اگر چنین قصدی داشته باشید.»

همین حالا که قیمت‌گذاری‌ها تورم را به رخ‌مان می‌کشد باز هم از دید اهالی هنر، قیمت‌ها به صرفه‌اند: «این روزها خیلی از مجموعه‌داران به‌دلیل مهاجرت که من از این کلمه مهاجرت خیلی بدم می‌آید به پول نیاز دارند، بنابراین آثار خود را برای فروش با قیمت مناسبی عرضه کرده‌اند. می‌توانم بگویم بسیاری از کارها به‌ویژه آثار پیشکسوتان زیر قیمت واقعی است؛ پس در همین شرایط می‌توان آثار خوبی را با قیمت متناسب تهیه کرد.»

کرونا هم برود فروش آنلاین ادامه دارد

تجربه برگزاری مجازی نمایشگاه‌ها هرچقدر هم که با استقبال مواجه شود و امیدوار‌کننده باشد اما باز هم برای هنردوستان، قدم‌زدن در فضای گالری و شنیدن صدای بازدیدکنندگانی که از آثار هنرمندان ذوق می‌کنند و لذت می‌برند، حال و هوای دیگری دارد که نمی‌توانند از آن دل بکنند.

نمایشگاه آنلاین همان خیری بود که در شر کرونا شرایطش مهیا شد. گلستان که با کراهت سراغ عرصه مجازی رفته بود، حالا بر ادامه دادن آن اصرار دارد: «این روزهای کرونا خیلی بد می‌گذرد؛ از روز اولی که گالری را برای رعایت پروتکل‌ها بستم، دیگر باز نکردم و فقط به صورت آنلاین فعالیتم را ادامه دادم؛ خیلی دلتنگ شده‌ام. البته بستر مجازی را حتما حفظ خواهم کرد چون یک تجربه عالی بود.»

به نظر می‌رسد هنرهای تجسمی هم مثل هر بخش دیگری باید در روزهای قرنطینه فکری به حال خودش و فعالانش بکند؛ با تجربه‌هایی که تا این لحظه شاهدشان بوده‌ایم شاید اگر انجمن‌ها و اهالی هنر آستین بالا بزنند و از تبلیغات و اطلاع‌رسانی تا اعتمادسازی و خدمات‌رسانی شرایط را فراهم کنند، بهبود شرایط به روزهای بعد از قرنطینه موکول و فردایی که معلوم نیست کی بیاید زودتر اتفاق بیفتد.

لذت تماشای آثار هنری، روی صفحه موبایل گرچه به گرد پای میخکوب شدن زیر سایه لامپ کم‌نور نمایشگاه‌ها نمی‌رسد اما انگار تا اطلاع ثانوی بهترین چاره همین فضای مجازی باشد. به قول قدیمی‌ها «کاچی به از هیچی».

زینب رجایی - ادبیات و هنر / روزنامه جام جم