جای خالی شعارها و خرده‌ روایت‌ها

باوجود همه تلاش‌ها برای ارتباط گرفتن با توده مردم و انتقال پیام‌ها و آموزه‌ها و اهداف انقلاب اسلامی، همچنان عرصه‌های کار نشده مهمی را می‌توان شناسایی کرد که کمتر به آنها توجه شده است.

یکی از این عرصه‌های مغفول، توجه به شعارهای انقلاب اسلامی از منظر رسانه‌ای است.

انقلاب واژه‌ها

شعار و استفاده از لغات، کلمات و جملات یکی از بزرگ‌ترین ابزارهای یک انقلاب است. زبان و به عبارتی شعار مهم‌ترین سلاح انقلاب و یک انقلابی محسوب می‌شود.

فلسفه و تفکر نهفته در هر انقلاب در شعار بیرون آمده از آن نمود پیدا می‌کند و درواقع شعارها در انقلاب‌ها همانند ابزاری برای تبدیل تفکر و اندیشه به دیالوگ و کلام عمل می‌کنند.

هر انقلابی دارای شعارهایی است که ریشه در ایدئولوژی و فرهنگ آن جامعه دارد. این شعارها بیان‌کننده نگرش انقلاب، انقلابیون و توده‌های انقلابی نسبت به وضع نابسامان موجود، اهداف و ویژگی‌های نظام آرمانی و نحوه انتقال جامعه از وضع موجود به وضع آرمانی هستند.

ازاین‌روست که شعارهای هر انقلاب از اسناد گرانبها‌ و یکی از مهم‌ترین منابع مطالعه فرآیند، ارزش‌ها و آرمان‌های آن انقلاب و زمینه‌های اجتماعی و علل وقوع آن به شمار می‌روند.

پژوهش‌های دانشگاهی اندکی در این زمینه انجام‌شده که از میان آنها می‌توان به کتاب جامعه‌شناسی شعارهای انقلاب اسلامی، تألیف دکتر محمدحسین پناهی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی و مقاله‌ای از دکتر مهدی محسنیان‌راد در کتاب در حسرت فهم درست و دو مقاله دیگر در سال‌های 58 و 59 اشاره کرد.

یکی از نکات جالب در مورد شعارهای انقلاب اسلامی تعداد بسیار زیاد آنهاست. در پژوهش دکتر پناهی بیش از 4000 شعار استخراج، دسته‌بندی و تحلیل‌شده درحالی‌که در هشت کتاب مربوط به انقلاب چین 35 شعار، از 9 کتاب مربوط به انقلاب فرانسه 23 شعار و از پنج کتاب مربوط به انقلاب شوروی 28 شعار به‌دست‌آمده است.

امیلکارکابرال، یکی از انقلابیون انقلاب گینه در کتاب خود به‌نام انقلاب گینه، 52شعار انقلابی برای این انقلاب عنوان کرده است.

به عقیده پناهی، دو عامل باعث این فاصله بسیار زیاد میان تعداد شعارها در انقلاب اسلامی57 و سایر انقلاب‌ها شده است.

پناهی در پژوهش خود و حجم انبوه شعارهای تولیدشده در جریان انقلاب اسلامی ایران به دو نکته مهم اشاره دارد: اول، روحیه منظوم و علاقه مردم به وزن‌­سازی و شعرگویی و دوم، گستردگی غیرقابل‌انکار انقلاب چه به لحاظ جغرافیایی و چه از منظر مطالبه برای تغییر.

شاهرخ مسکوب نویسنده، مترجم و روشنفکر ایرانی در میان روزنوشت‌های خود در ماه‌های منتهی به انقلاب اسلامی به این نکته توجه کرده و این‌طور درباره آن نوشته است: تقریبا همه شعارها موزون است. شعر ویژگی برجسته فرهنگی ماست. این فرهنگ به‌صورت کلام شاعرانه تجلی می‌کند و هستی می‌پذیرد؛ به‌صورت سرود ... امروز هم برخاستن ملت با شعر، با سخن موسیقی توأم است. این شعارهای موزون سرود صبحگاهی ماست. گویی در ژرفای روح ما نخست زمزمه‌ای آغاز می‌شود و آگاهی را می‌آفریند و همزمان که زمزمه به سرود بدل می‌گردد، آگاهی نیز بیدار می‌شود.

شعار در نقش شبکه‌های اجتماعی

در حقیقت باید شعار را به‌عنوان مدیومی رسانه‌ای و شبکه‌ای اجتماعی در دوره انقلاب اسلامی در نظر گرفت. در این شبکه اجتماعی، مانند شبکه‌های اجتماعی این روزگار، شاهد تولید محتوا از سوی تک‌تک افراد و گروه‌ها هستیم.

برای پسند و بازنشر و کامنت هم می‌توان معادل‌هایی در آن روزگار پیدا کرد. حتی بررسی شعارها نشان می‌دهد ژانرهای گوناگونی در آنها وجود داشته است.

از شعارهای طنز تا شعارهای بی‌ادبی. از بیان روزمره‌ها در کنار شعارهای سیاسی تا اعلام موضع در برابر اتفاقات و مواضع دولتمردان پهلوی. شعارها گستردگی جغرافیایی و قومی بسیار بی‌نظیری دارند.

برخی شعارها در خراسان هست که در کردستان نیست، گیلانی‌ها متناسب با اقتضائات و فرهنگ و درک و دریافت خود از انقلاب شعارهای خاص دارند و تهرانی‌ها شعارهایی دیگر.

بگذارید برخی از این شعارهای کمتر دیده و شنیده و خوانده‌شده را باهم مرور کنیم:
یکشنبه آقا نیاد • دوشنبه انقلابست
امروز هوا بارونیه • کشتن شاه قانونیه
امروز هوا ابریه • مردن شاه حتمیه
ما شیر و موز نمی‌خوایم • ما شاه دزد نمی‌خوایم

خبرهایی که دست‌به‌دست می‌شدند

یکی دیگر از موضوعات جذاب درباره شعارهای انقلاب اسلامی، استفاده از این مدیوم برای انتقال اخبار است.

در میان عکس‌ های ثبت‌ شده از ایام انقلاب اسلامی، می‌توان دیوارهایی را دید که روی آنها اخبار درج‌شده است از تسخیر یک پادگان به دست نیروهای انقلاب تا برنامه‌های بعدی تجمع.

استفاده از اسپری نیز در دوره مبارزه علیه حکومت پهلوی موضوع جذابی است. اسپری مزایایی نسبت به استفاده از زغال، ماژیک و سطل رنگ و قلم‌مو دارد.

ازجمله این‌که به‌راحتی قابل مخفی کردن است، مساحت بیشتری را پوشش می‌دهد و قابلیت حمل‌ونقل بیشتری دارد.

اینها و موضوعات دیگر، جنبه‌های مختلفی از پدیده شعارهای دوران انقلاب هستند که جای پرداختن برای برنامه‌سازان و تولیدکنندگان محتوا دارد.

مجید فضائلی - روزنامه‌نگار / ضمیمه قاب کوچک روزنامه جام جم