سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
جام‌جم در گفت‌وگو با دکتر آرش قدوسی، پژوهشگر پسادکتری دانشگاه هومبولت برلین چگونگی رفتار با حیوانات وحشی را بررسی کرده است
آداب معاشرت با وحوش!
زمانی که منافع انسان‌ها و حیوانات وحشی با یکدیگر تضاد پیدا می‌کند، اغلب مشکلاتی ایجاد می‌شود که به نفع هیچ‌یک از طرفین نیست. خیلی از شهرنشینان، حیوانات وحشی مانند پلنگ، ببر و خرس را جذاب و دوست‌داشتنی می‌دانند اما اگر این حیوانات وحشی در همسایگی ما زندگی کنند یا اگر به صورت اتفاقی با آنها مواجه شویم، شاید دیگر موضوع آن قدرها هم جذاب نباشد. چند میلیون انسان در دنیا برای ادامه حیات به کشاورزی و دامپروری وابسته‌اند؛ حال آن‌که حیوانات وحشی مانند ببر، پلنگ، خرس، فیل و گراز می‌توانند تهدیدی جدی برای آنها تلقی شوند. مواجهه انسان و حیوانات وحشی، موضوعی فراتر از یک بعد است. در گفت‌وگو با دکتر آرش قدوسی، پژوهشگر پسادکتری دانشگاه هومبولت برلین و متخصص حفاظت از حیات وحش به جنبه‌های مختلف و راهکارهای این مساله خواهیم پرداخت.
هر گونه تلاش برای کاهش تعارض میان انسان و حیات وحش و مهم‌تر از آن حفاظت از گونه‌های شاخص و منحصربه‌فرد جانوری باید بر مبنای درک صریح و روشنی از الگوهای تعارض باشد.
آرش قدوسی در این باره به جام‌جم می‌گوید: کاهش طعمه، گسترش فعالیت‌های دامپروری و استفاده مکرر از مراتع یعنی عرصه‌های طبیعی که گوشتخواران اغلب از آنها برای شکار استفاده می‌کنند؛ احتمال رویارویی انسان و حیات وحش را چند برابر کرده است. من و همکارانم مطالعاتی در زمینه تعارض‌های میان انسان و پلنگ در 34 روستای حاشیه پارک ملی گلستان انجام داده‌ایم تا مهم‌ترین محرک‌های تعارض در این منطقه را شناسایی کنیم و در ضمن از آنها برای پیش‌بینی احتمال تعارض‌های آتی که می‌توانند تبعاتی مانند کشته شدن دام (بز و گوسفند) یا حتی سگ‌های چوپانان داشته باشند، استفاده کنیم.
دکتر قدوسی به نتایج و برآیند یکی از این مطالعات اشاره می‌کند و می‌گوید: در یک تحقیق ما رژیم غذایی پلنگ‌ها و فراوانی طعمه‌های وحشی و اهلی را مورد ارزیابی قرار دادیم. آنالیز مدفوع پلنگ‌ها نشان داد بیش از ۸۵ درصد رژیم غذایی آنها را در پارک ملی گلستان حیواناتی نظیر گراز، پازن، قوچ اوریال و دام‌های کوچک تشکیل می‌دهند. مهم‌ترین مساله این بود که با وجود وفور حضور دام در بسیاری از زیستگاه‌های پلنگ، دام اهلی نه‌تنها ترجیح غذایی پلنگ نیست که حتی از شکار آن هم پرهیز می‌کند. صحبت‌هایی هم با چوپانان محلی داشتیم و دریافتیم در حاشیه روستاهایی که آمار تعارضات بالاست اگر از روش‌های مناسب برای نگهداری دام استفاده شود، می‌تواند بر میزان انتخاب این نوع طعمه از طرف پلنگ تاثیر داشته باشد یعنی وقتی تعداد بز و گوسفندانی که از روستا خارج می‌شوند، مشخص و معین باشد و امکان دسترسی ساده به آنها توسط حیوانات گوشتخوار وجود نداشته باشد، پلنگ‌ها هم ناخودآگاه از حمله به آنها پرهیز می‌کنند. همین نمونه ساده نشان می‌دهد الگوهای شکل‌گیری تعارض در هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت است و برای کاهش تعارضات میان انسان و حیات‌وحش گام نخست این است که شناخت درستی از واقعیت‌های موجود داشته باشیم، زیرا الگویی که در یک منطقه کاربرد دارد، ممکن است در جای دیگر کاملا بی‌اثر باشد.
تفاوت‌های میان تعارضات
آرش قدوسی که عضو گروه متخصصان گربه‌سانان اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN/SSC) است، به جام‌جم می‌گوید: تعارضات میان حیات‌وحش و انسان‌ها در گونه‌های مختلف جانوری، متفاوت است. در مورد گربه‌سانان اغلب گفته می‌شود که کاهش طعمه وحشی، عامل اصلی شکل‌گیری تعارض است اما سوال اینجاست که چه میزان طعمه وحشی باید کم شود تا گربه‌سانان درشت‌جثه‌ای مانند پلنگ به شکار دام‌های اهلی روی بیاورند؟ این سوالی است که هنوز پاسخ درستی به آن داده نشده. همکاران من در یک مطالعه، تعدادی از مقالات مرتبط در این زمینه را با یکدیگر مقایسه کرده‌اند و به این جمع‌بندی رسیده‌اند که وقتی تعداد طعمه از مقدار عدد مشخصی کمتر می‌شود صرف‌نظر از مساحت مورد مطالعه، گونه‌های مختلف و تراکم جمعیت گربه‌سانان درشت‌جثه، احتمال شکار دام‌ها افزایش می‌یابد. این مقدار عددی بر مبنای زی‌توده (میزان وزن طعمه بر حسب کیلوگرم بر واحد سطح بر حسب کیلومترمربع) اندازه‌گیری شده است.
قدوسی می‌افزاید: مطالعاتی از این دست کمک می‌کند تا بتوان احتمال شکار دام‌ها را از طرف گربه‌سانان درشت‌جثه تا حدودی پیش‌بینی و ارزیابی کرد. برای مثال مطالعات به ما نشان داده در برخی مناطق حفاظت‌شده هندوستان، زمین‌های پست نپال و آفریقای جنوبی به دلیل وفور طعمه وحشی، احتمال شکار دام‌ها توسط گربه‌سانان کمتر است در حالی که در برخی مناطق آمار تعارضاتی از این دست به شکل جدی رو به افزایش است و تا زمانی که این کانون‌های حساس به درستی شناسایی نشوند، نمی‌توان تعارضات را حتی تقریبی پیش‌بینی کرد یا برای آنها اولویت‌بندی درستی انجام داد و راهکار پیشنهاد کرد.»
حاشیه‌های خطرناک
اغلب تعارضات میان حیات وحش و انسان‌ها در حدفاصل ذخیره‌گاه‌های طبیعی و سکونتگاه‌های انسانی شکل می‌گیرد. به این محدوده‌ها اصطلاحا «حاشیه‌های خطرناک» گفته می‌شود. همه حیوانات وحشی لزوما در مناطق حفاظت شده و ذخیره‌گاه‌های طبیعی باقی نمی‌مانند بلکه برخی از آنها به دلایل گوناگون از مرزهای مناطق حفاظت شده خارج می‌شوند. کم‌شدن طعمه طبیعی، رقابت در میان گونه‌های مختلف، مهاجرت برای تامین غذا و بسیاری از دلایل ناشناخته دیگر می‌تواند زمینه‌ساز نزدیک‌شدن جانوران وحشی به انسان‌ها باشد.
مالکان زمین، دامداران و کشاورزان معمولا از نزدیک‌شدن به حیوانات وحشی استقبال نمی‌کنند. آنها راه‌حل‌های خاص خود را برای دفع کردن خطر حیوانات وحشی دارند که گاهی حتی باعث زیان هر دو طرف خواهد شد. آرش قدوسی، محقق پسادکترای دانشگاه هومبولت برلین به این رویکردهای خطرناک اشاره کرده و می‌گوید: «برای این‌که بتوان جلوی ضرر و زیان حیوانات وحشی به اموال و دارایی‌ها را گرفت، یک سری راه‌حل‌ها وجود دارد که مهم‌ترین آنها مراقبت صحیح از حیوانات اهلی است. استفاده از سگ‌های نگهبان، نصب و استقرار حصارهای ایمن چوبی یا الکتریکی از جمله ساده‌ترین این تدابیر است. برخی مزرعه‌داران از طبل، زنگ و حتی ترقه برای دورکردن حیوانات وحشی استفاده می‌کنند، اما این راهکارها همیشه موثر نیست.»
این کارشناس حیات وحش در عین حال به حضور سگ‌های گله در مجاورت دام‌ها اشاره کرده و می‌گوید: «حضور سگ‌های گله به معنای امنیت صددرصدی دام‌ها نیست. مساله اساسی در مورد سگ‌های گله در ایران آموزش است. هر چقدر سگ‌های گله آموزش بهتری ببینند، دام‌های کمتری مورد حمله قرار خواهند گرفت و بالطبع گوشتخواران کمتری هم توسط انسان‌ها کشته خواهند شد، اما مهم این است که سگ‌های گله در تماس مستقیم با دام‌ها باشند و نه انسان؛ در حالی که ما در مناطقی مانند روستاهای نزدیک پارک ملی گلستان، شاهد عکس این اتفاق هستیم و دیده شده سگ‌ها بیش از دام‌ها به صاحبانشان نزدیک هستند و همین امر احتمال حمله گوشتخوارانی مثل پلنگ را افزایش می‌دهد. سگ می‌بایست نقش نگهبان گله را داشته باشد در حالی که دامداران ایران از همه سگ‌هایشان برای نگهبانی استفاده می‌کنند. ضمن این‌که عملکرد چوپان‌ها هم در رفع تعارضات بسیار مهم است. در ایران بیشتر چوپان‌ها پیر هستند یا توانایی کافی برای عکس‌العمل صحیح و نگهداری از یک گله بزرگ را ندارند یا جوانانی هستند که ترجیح می‌دهند به شهرها کوچ کنند و در روستا نمانند. من و همکارانم در یکی از مقالات خود این پیشنهاد را مطرح کرده‌ایم که بهتر است چوپان‌ها گله‌هایشان را با یکدیگر ترکیب کنند، این کار در بهبود عملکرد نقش بسزایی خواهد داشت.»
حق حیات
مرگ انسان توسط حیوانات وحشی یا کشته‌شدن حیوانات توسط انسان، موضوعاتی حساس در مدیریت حیات وحش هستند. سال 1397/ ۲۰۱۸، تحقیقی در هیمالیای هندوستان منطقه پائوری (Pauri) و شمال بنگال انجام شد.
در این مطالعه مشخص شد ۹۷ درصد حمله پلنگ در شمال بنگال و ۶۰ درصد از حمله پلنگ در پائوری به جراحت‌های انسانی منجر شده است. بخش اعظم قربانیان حمله پلنگ در پائوری، کودکان و نوجوانان هستند در حالی که قربانیان در شمال بنگال معمولا میانسال و کارگران مزارع چای هستند. بدیهی است که چنین شرایطی می‌بایست عکس‌العمل‌های منفی را از جانب مردم محلی انتظار داشت، عکس‌العمل‌هایی که می‌توانند هر تلاش حفاظتی را با شکست جدی مواجه کنند.
اما گاهی این انسان است که حق حیات را از جانوران سلب می‌کند. کشته شدن خرس سوادکوه، نمونه‌ای بارز از این اتفاق در روزهای اخیر است که می‌توان آن را از جنبه‌های مختلف روان‌شناسی ارزیابی و تحلیل کرد. اما یک سوال در همه این موارد مشترک است؛ در صورت مواجهه با حیوانات وحشی درست‌ترین کار چیست؟
وقتی حیوان وحشی دیدیم چه کار کنیم؟!
کارشناسان توصیه می‌کنند در صورت مواجهه ناخواسته با حیوانات وحشی نظیر خرس، پلنگ و گرگ از نزدیک شدن به آنها جدا خودداری کنید و در اسرع وقت با ادارات محیط زیست نزدیک‌ترین منطقه تماس بگیرید.
یکی از کارهای رایج در ایران این است که مردم به محض مواجهه با حیوانات وحشی به سمت آنها سنگ پرتاب می‌کنند یا چوب در دست می‌گیرند و تلاش می‌کنند به حیوان وحشی ضربه بزنند یا آن را دور کنند. حال آن‌که انجام این کارها ابدا موثر نیست و برعکس می‌تواند خطرناک باشد.
عده‌ای هم عکس این عمل را انجام می‌دهند؛ یعنی به جای واکنش‌های منفی، رویکردهای مثبت نشان می‌دهند؛ برای مثال بسیاری از باغداران و زمین‌داران به حیوانات وحشی که وارد زمین‌هایشان می‌شوند، کاری ندارند و بی‌تفاوت از کنار این مساله می‌گذرند. این کار اشتباهی نیست، اما مشکل اینجاست که این واکنش‌های مثبت هم گاهی تبعات منفی پیدا می‌کند؛ مثلا دیده شده برخی حیوانات وحشی در صورت حضور مکرر در زیستگاه‌های انسانی تغییر رفتار داده و مشکل‌ساز شده‌اند.
بنابراین پیشنهاد می‌شود در صورت مواجهه با حیوانات وحشی حتی حیوانات به ظاهر آرام از آنها دوری کنید و در اسرع وقت موضوع را به اطلاع کارشناسان سازمان و ادارات محیط‌زیست نزدیک‌ترین منطقه برسانید.
چند کار مهم برای حفظ سلامتی خود و حیات حیوانات وحشی
برای کاهش خطرات ناشی از تعارضات میان حیات وحش و انسان لازم است این کارها به مرور انجام شود:
1) آموزش و اطلاع‌رسانی به مردم محلی و گردشگران
2) استفاده از موانع فیزیکی به منظور کاهش احتمال حضور حیوانات وحشی
3) شرطی‌کردن رفتاری حیوانات یا شرطی‌شدن فعال (Aversive Behavioral Conditioning) توسط کارشناسان حیات وحش که در اصل یک روش آموزشی است که در آن رفتار حیوان تقویت یا برعکس اصلاح می‌شود. در این روش با استفاده از محرک‌های محیطی، رفتارهای حیوانات را کنترل می‌کنند. حال آن‌که ممکن است آن حیوان در حالت طبیعی و بر اساس غریزه یک رفتار کاملا متفاوت داشته باشد.
4) استفاده از بازدارنده‌های الکتریکی و صدادار
5) حذف یا جابه‌جایی، گاهی تعارضات به حدی جدی هستند که می‌توانند تبعات جانی برای انسان‌ها داشته باشند. در چنین شرایطی است که کارشناسان مدیریت حیات وحش، حیوانات دردسرساز را یا حذف یا از یک مکان به مکان دیگر منتقل می‌کنند
6) برنامه‌ها و طرح‌های مرتبط با ارائه خسارات و تاوان نظیر بیمه به دامداران یا کشاورزانی که از حضور حیات وحش به نوعی آسیب دیده‌اند.
7) مدیریت زیستگاه و مدیریت صحیح پسماندهای انسانی
8) غذادهی انحرافی به منظور منحرف‌کردن حیوانات وحشی به سمت منابع غذایی جایگزین
فرناز حیدری
دانش
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
آمریکایی‌ها از هیچ فرصتی برای ضربه زدن به ایران چشم پوشی نکرده‌اند
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
نقش نخبگان در شکل دهی تفکر امت اسلامی
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
محور مقاومت و تغییر معادلات جنگ
گفت و گو
علی اصغر هادیزاده، رئیس انجمن دوومیدانی فدراسیون جانبازان و توانیابان در گفت‌وگو با «جام‌جم» مطرح کرد
جهش ورزش با عمل به توصیههای رهبری
