دور دنیا با کتاب!

جهانگردان مسلمان
معروف‌ترین سفرنامه‌ها مربوط به سفرنامه‌هایی است که جهانگردان و سیاحان قدیمی آنها را نوشته و در گذر زمان به دست ما رسیده است. سفرنامه‌هایی که نویسندگان آنها با نیت شناختن ممالک دیگر قدم در راه کشف سرزمین‌های تازه گذاشتند و تجربیات خود را مکتوب کردند. البته در این مرور سفرنامه‌های این بخش باید یادآور شد که سختی سفر در آن روزگار فراتر از حد تصور ماست. به عنوان مثال همین جناب ناصر خسرو قبادیانی، سفرنامه‌اش در واقع گزارش هفت سال سفر او به برخی ممالک اسلامی است. او سفرش را از مرو آغاز می‌کند و در بلخ پایان می‌دهد تا امروز سفرنامه‌اش در دسترس ما باشد. هرچند با ورود ابزار حمل و نقل جدید بخشی از سختی سفر حذف شده و برای گشتن محدوده‌ای که ناصر خسرو گشته نیاز نیست هفت سال وقت صرف کنیم.
ابن‌بطوطه هم یکی از سیاحان بزرگ جهان است که اهل مراکش بوده و 27 سال (برخی منابع نیز نوشته‌اند 29 سال و نیم) در سفر بوده و شرح مشاهداتش را می‌توانید در کتاب سفرنامه ابن‌بطوطه با ترجمه محمدعلی موحد بخوانید. بسیاری او را بزرگ‌ترین جهانگرد جهان می‌شمارند که از شرق آسیا تا اروپا و آفریقا را گشته و در مسیرش چند مرتبه به ایران نیز سفر کرده است. در بزرگی سفر وی همین بس که فقط شش مرتبه فریضه حج به‌جا آورده که نشان می‌دهد او در سفر دور و درازش چند مرتبه از جزیره‌العرب عبور کرده است. ابن‌بطوطه همزمان با مارکوپولو است؛ کسی که تبدیل به تصویر مثالی جهانگرد شده و افراد اهل سیر و سفر را اصطلاحا مارکوپولو می‌نامند در حالی که روی سفرنامه مشهور وی نقدها و تردیدهای جدی وجود دارد.

سفر بر بال خیال شاعران
یکی از قالب‌های جذابی که بستگی به ذوق و قریحه فرد دارد قالب شعر برای روایت سفر است. شاعران وقتی سفر می‌روند این امکان برایشان فراهم است تا با کمک این قالب مشاهدات خود را بازگو کنند و مایه شگفت‌زدگی خواننده خود شوند. مرتضی امیری اسفندقه یکی از آن شاعرانی است که دو سفرنامه منظوم دارد. «ولی دوشنبه آه» سفرنامه منظوم او به دوشنبه پایتخت تاجیکستان و دیگری «دهلی ستاره بود» روایت شاعرانه‌اش از سفر به دهلی هندوستان. سفرنامه‌هایی کم‌حجم، اما به‌شدت جذاب که می‌تواند اوقات خوشی را برای خواننده رقم بزند. نکته جالب این است که این مدل سفرنامه‌نویسی در میان هم‌عصران ما مرسوم نیست ولی در میان زائران خانه خدا در دوران صفویه و قاجار مرسوم بوده وسفرنامه‌هایی از حج با زبان شعر موجود است. سیدمهدی موسوی نیز سفرنامه‌ای از سفر زیارتی اربعین دارد که با زبان شعر سروده شده است. این سفرنامه که چند سالی است منتشر شده در نوع خود اثری متفاوت و جذاب است که خواننده را در موقعیت عمودهای مسیر پیاده‌روی نجف تا کربلا قرار می‌دهد. حالات شاعرانه و تصاویر بکر و دوست داشتنی از ویژگی‌های کتاب «سفرنامه با صاد» است که سیدمهدی موسوی آن را سروده است.

سفرهای قجری
دوره قاجار یکی از ادوار مهم در تاریخ ارتباط ایرانی‌ها با اروپاست. به همین علت از این دوره سفرنامه‌ها و روایت سفر بسیاری برجای مانده که در یک فقره علی‌اکبر شیروانی همت کرده و روایت سیاحان دوره قاجار از شهرهای مختلف را در کتاب‌های مجزا گردآورده است. به عبارتی او در این کتاب‌ها نتیجه مشاهدات افراد از استانبول یا لندن را گردآورده و در قالب یک اثر به مخاطب عرضه کرده است. «قهوه استانبول نیکو می‌سوزد»، «پاریس از دور نمایان شد»، «آسمان لندن زیاده می‌بارد»، «سن‌پترزبورگ موزیکانچی دارد» و «بمبئی رقص الوان است» عناوین آثاری هستند که شیروانی آماده کرده تا نحوه مواجهه با شهرهای دنیا را از زبان ایرانی‌های عهد قاجار نشان دهد و در مجموعه «تماشای شهر» منتشر شده است. «چادر کردیم رفتیم تماشا» را خیلی درباره‌اش حرف نمی‌زنیم، چون قرار است در همین شماره به طور مفصل به آن بپردازیم. اما رسول جعفریان، مجموعه‌ای هشت جلدی از سفرنامه‌های حج روزگار قاجار را گردآوری کرده و در قالب کتاب «پنجاه سفرنامه حج قاجاری» منتشر کرده است. به عقیده جعفریان به این خاطر دوره قاجار در این مجموعه مورد توجه قرار گرفته، چون سفرنامه‌های حج مولود این دوره تاریخی هستند و به همین خاطر با حجم زیادی از آثار در این بازه زمانی مواجه هستیم. «سه روز به آخر دریا» سفرنامه یکی از بانوان شاهزاده قجری است که از سفرش به عتبات و حج حرف می‌زند و تصویری از سفر زنان در روزگار قاجار را نشان می‌دهد. در این بخش که مربوط به دویست سال اخیر است با حجم زیادی از سفرنامه‌ها روبه‌رو هستیم که برای علاقه‌مندان می‌تواند جذاب باشد.

سفرنامه‌های قبله!
یکی از انواع سفرها که باز هم در میان مسلمانان بسیار رایج است و شاید هر انسان مسلمانی یک مرتبه در زندگی‌اش بتواند آن را تجربه کند سفر حج است. سفری زیارتی که نه‌تنها شرایط خاصی فرد را در این راه قرار می‌دهد، بلکه موقعیت و زمان خاص آن نیز این سفر را از دیگر سفرها متمایز می‌کند. از آنجا که موسم حج یک مرتبه در سال است به همین خاطر با دیگر سفرها این مسافرت معنوی تفاوت دارد و این‌طور نیست که هر زمان اراده کنی بتوانی عزم سفر کنی! البته در دیگر ایام سال نیز می‌توان سفر حج رفت ولی ویژگی این سفر به روزهایی است که اجتماع بزرگ مسلمانان جهان در مکه تشکیل می‌شود. وقتی صحبت از سفرنامه‌های حج می‌شود بی‌درنگ ذهن اغلب ما به سمت کتاب «خسی در میقات» مرحوم جلال آل‌احمد کشیده می‌شود. سفرنامه‌ای که آل‌احمد در آن به روایت مشاهداتش از حج نپرداخته و جنبه‌های مختلفی را در روایت سفرش لحاظ کرده است. دیگر سفرنامه حجی که بی‌درنگ شنونده یاد آن می‌افتد کتاب «حج» دکتر علی شریعتی است. آثاری که شاید باید در زمره پرخواننده‌ترین آثار مرتبط با این سفر معنوی برشمرد. سفرنامه شریعتی از حج واجد ویژگی‌های زبانی و فرمی دیگر آثار شریعتی است با این تفاوت که اینجا شریعتی مستقیم دست به قلم برده و برخلاف آثار دیگرش متن پیاده شدن سخنرانی‌هایش نیست.
«سفر به قبله» نام سفرنامه‌ای از هدایت‌ا... بهبودی است. نویسنده‌ای که او را در حوزه مستندنگاری می‌شناسیم و آثاری نظیر «شرح اسم» و «الف لام خمینی» طی سال‌های اخیر بسیار پرسروصدا بوده است. بهبودی در این کتاب روایتی از مشاهدات خود از حج را برای خواننده بازگو کرده است. بهبودی در «سفر به قبله» تنها به مقوله حج توجه نداشته، بلکه مانند آل‌احمد و شریعتی ابعاد دیگری از سرزمین وحی با زاویه نگاه فردی پس از سال‌های انقلاب را برای خواننده روایت کرده است.
رحیم مخدومی نیز از سفرش به حج سفرنامه‌ای با عنوان «ببین یار کجاست» نوشته که خواندن آن خالی از لطف نیست، زیرا دست‌نوشته‌های او از این سفر اتفاقاتی را از سر گذرانده که در نوع خود حیرت‌آور است.
علیرضا قزوه نیز که اشعارش به اندازه کافی در میان اهل شعر شهرت دارد، سفرنامه خود از حج را در «پرستو در قاف» نوشته است. این سفرنامه از آنجا که نویسنده‌اش یک شاعر است در جای جای خود ذوق و قریحه شاعرانه نویسنده را در برابر دیدگان خواننده قرار می‌دهد و مانند سفرنامه بهبودی او نیز مناسبات میان ایران و عربستان را در اثرش بازتاب داده است.

همسایه‌ها
یکی از حوزه‌های جذاب در سفرنامه‌ها روایت سفر به کشور افغانستان است. افغانستانی که امروز در قالب مرزهای جغرافیایی کشوری مستقل خوانده می‌شود، ولی در قلمرو زبان فارسی و خراسان بزرگ قرار دارد و بخشی از هویت فرهنگی فارسی‌زبانان است. کشوری که با وجود همسایه بودن، اما شناختی از آن وجود ندارد و تصاویری که از آن در ذهن داریم اغلب روایت غربی‌ها از کشور همسایه است، اما طی سال‌های اخیر ایرانی‌ها با سفر به این کشور روایت‌های خود از این کشور را در قالب سفرنامه‌هایی منتشر و زمینه آشنایی بیشتر مخاطبان با این اقلیم را فراهم کرده‌اند. «در پایتخت فراموشی» سفرنامه محمدحسین جعفریان است که نامش همراه و عجین با افغانستان شده است. سفری که بهروز افخمی نیز جعفریان را همراهی می‌کرده و روایت آن در این کتاب منعکس شده است. اما شاید مشهورترین سفرنامه افغانستان را اثر رضا امیرخانی باید دانست. «جانستان کابلستان» روایت سفر این نویسنده به افغانستان است که در آن مشاهداتش را بازگو کرده است. اثری که در میان اهالی کتاب به‌شدت شهرت دارد و کمتر کسی است که اهل سفرنامه‌خوانی باشد و این کتاب را نخوانده باشد. «سفر به سرزمین آریایی‌ها» هم سفرنامه دیگری است که اخیرا منتشر شده و راوی آن در اغلب شهرها توقف کرده و برای خوانندگانش نوشته است؛ مرور کوتاهی نیز در این شماره به این کتاب داشته‌ایم!

با پای پیاده
سفر زیارتی اربعین چندسالی است رونق بسیار زیادی گرفته و از آن با عنوان حماسه اربعین یاد می‌شود. اگر حج را بزرگ‌ترین گردهمایی مسلمانان جهان بنامیم، زیارت اربعین بزرگ‌ترین گردهمایی شیعیان جهان است و به همین خاطر روایت این سفر در میان شیعیان اهمیت بسیاری دارد. یکی از کتاب‌هایی که همین سال قبل منتشر شد و با توجه به این‌که در فاصله کوتاهی با اربعین روانه کتابفروشی‌ها شده بود اما توانست توجه مخاطبان را به خود جلب کند، کتاب «به سفارش مادرم» به قلم احسان حسینی‌نسب بود. اثری که حسینی‌نسب در آن به درخواست مادرش پا در سفر اربعین گذاشته و خودش اگر قرار بود انتخاب کند پا در این مسیر نمی‌گذاشت، به همین خاطر این کتاب با دیگر آثار موجود تفاوت‌هایی از منظر زاویه دید دارد. جواد کلاته عربی یکی از آن دسته افرادی است که در حوزه جنگ و دفاع مقدس قلم می‌زند و روایت خود از خدمتگزاری به زائران سیدالشهدا(ع) را در کتاب «درنگی در نجف» روایت کرده است. سفرنامه‌ای که از این سفر معنوی نوشته شده و نویسنده در صف خادمان زوار امام حسین(ع) بوده و از این زاویه نیز به این اتفاق نگاه کرده است. همیشه قرار نیست کلمات راوی اتفاقات از یک سفر باشد. کتاب «پیاده آمده‌ام» مجموعه عکس‌هایی از پیاده‌روی اربعین است که روایتی تصویری از این سفر را برای خواننده آماده کرده است. از آنجا که این سفر طی سال‌های اخیر با اقبال شیعیان نقاط مختلف جهان همراه بوده و فارسی‌زبانان نیز در این دسته قرار دارند سفرنامه‌های بسیاری در این موضوع خلق شده که هرکدام از منظری به این سفر پرداخته است. «عمود ۱۴۰۰»، «ستون هزار و چهارصد و پنجاه و دو»، «سِفر عشق»، «موکب آمستردام»، «ازدحام بوسه» و ... عناوین برخی سفرنامه‌هایی است که محور آنها اربعین است.

حسام آبنوس

دبیر قفسه