گشت و گذار در شوروی همراه با آقا جلال

جلال آل‌احمد در این سفر نسبتا طولانی بارها در ارتباط با آب‌وهوای مناطق مختلف شوروی و برخی از پدیده‌های تازه‌ای که در این سرزمین دیده، نوشته است. او در ارتباط با آب‌وهوای مسکو و یکی از تجربیات جالبش در این سفر می‌نویسد: «دیگر این‌که هوا حسابی متغیر است. به خصوص برای ما که غریبه‌ایم و نمی‌دانیم چه بپوشیم. داری از دم‌گرما می‌پزی که یک‌مرتبه باران می‌گیرد. در این سه چهار روزه بیش ازده بار باران داشته‌ایم. اصلا آفتابی نیست تا به عینک دودی احتیاجی باشد و به عادت قراضه تهران (با آن آفتاب) همچنان با عینک دودی به چشم، آدم نخود توی آش را می‌ماند. در مسکو یک عادت غریبه بودن عینک آفتابی داشتن است. دیگر این‌که خیابان‌ها را با ماشین می‌روبند و ماشینش عین یک تانک کوچک. با غلطکی پرزدار و بزرگ در عقب و دو تا کوچک‌تر در پهلوها و پرزها از سیم. زباله‌دان گله به گله نهاده. گلدان مانند و سنگین و کوچه و خیابان روی هم رفته بسیار تمیز.»

درباره یک تفاوت فرهنگی در دو شهر مهم روسیه
روسیه، لنینگرادی یا مُسکویی؟!

جلال مثل یک مردم‌شناس حقیقی سعی کرده تا با دقت بر آداب و رسوم و فرهنگ‌های مردم هر شهر و منطقه، تصویری واقعی از سنت‌ها و فرهنگ آن دوره مردم مناطق مختلف شوروی در اختیار مخاطب نوشته‌هایش قرار دهد. اتفاقا جلال در این مسیر از این‌که نقد کند و رفتارهای غلط را به چالش بکشد هم ترسی ندارد؛ در یکی از نوشته‌های انتقادی او در این سفرنامه می‌خوانیم: «اگر قرار باشد روسیه را به معیار لنینگراد بسنجیم یک اروپاست و اگر به معیار مسکو بسنجیم ادای آمریکاست و اگر با دیگر نقاط که نمی‌دانم... شاید رفتیم و دیدیم. با این‌که من آخر از خود این لنینگراد هم چیزی نفهمیدم. برای شناختن یک شهر باید پیاده زرع و پیمانش کرد که ما وقت نکردیم و باید با مردمش گپ زد که ما زبان نمی‌دانستیم. ولی این‌جورها که می‌نماید اینجا بیشتر «کوسموپولیت» (معادل فارسی این لغت جهان‌وطن می‌شود) هستند تا مسکو. کوچک‌ترین خدمتکارها سعی می‌کند فنارسه‌ای [فرانسه] یا انگریزی [انگلیسی] اکی بلغور کند. ولی در مسکو جز روسی خبری نبود. یعنی که وقار مرکزیت عالم خلقت در دومی و سبکسری فرار از مرکز در اولی؟ ولی آخر «لنین»گراد اینجاست نه مسکو.»

دل‌نگران نابودی زبان و فرهنگ‌های محلی
روس‌ها و غسل تعمید استعمار!

راوی «سفر روس» گریزی هم به نابودی فرهنگ و ادبیات محلی فرهنگ‌هایی زده که زیرسلطه روس‌ها قرار داشته‌اند. او در یادداشت‌های سفرش در تاشکند در ازبکستان می‌نویسد: «این‌طور که پیداست اینجا فرهنگ و ادبیات محلی، دیگر نوعی رابطه نیست. نوعی زینت است. وسیله تظاهر است. زیر جل همه چیز را روسی دارد می‌پوشاند، اما تظاهر به دموکراسی و ولایت شوراها... هیچ دلم نمی‌خواهد حکم کلی کنم. اما مگر می‌شود سکوت کرد؟ مثلا این لباس محلی زنان ازبک که ابریشمی است و نقش دویده درهم دارد و ما از مشهد می‌خریم برای روی لحاف و یک بار که شستی عین تافته چاک‌چاک می‌شود. خوب، پارچه قشنگی است اما همه یکسان می‌پوشند و از سنت تنها همین باقی مانده؟ و دیگر یک زبان سر و ته شکسته و انباشته از لغات روسی. آن هم فقط برای مصرف داخلی. روس‌ها قبل از همه دول بزرگ فهمیدند استعمار را چه جوری غسل تعمید بدهند. به اسم ولایت شوراها و با ظاهری آراسته و در حضور مجلس و پارلمان و شخصیت‌ها و لباس محلی، زیرآب هر چه فرهنگ و ادب و راه و رسم محلی است را زدند و حالا پُز می‌دهند که فلان نویسنده روس سالی 200 میلیون نسخه از کتابش فروش می‌رود. فرهنگ و شخصیت اصلی را از تمام این جمهوری‌های برادر گرفته‌اند و در عوض به آنها خانه و پنکه و کانال و راه‌آهن داده‌اند...»