رازهـــای کلمـــات وحدت

اذان به زبان عربی به معنی آگاه کردن است.
به طوری که حتی قبل از آن‌که دین اسلام شکل بگیرد مردم برای خبر کردن یکدیگر از واژه اذان استفاده می‌کردند، اما وقتی اسلام وارد شد، اذان دیگر به ندایی گفته شد که مردم مسلمان را برای نماز خواندن فرا می‌خواند. به عقیده شیعیان اذان از سوی جبرئیل به پیامبر(ص) وحی شده است و بعد از آن پیامبر به بلال می‌گویند اذان را با صدای بلند بخواند. این در حالی است که اهل سنت معتقد هستند عبدا... بن زید که از اصحاب پیامبر(ص) بوده شکل اذان گفتن را خواب دیده آن را برای پیامبر(ص) نقل کرده است و پیامبر(ص) به بلال گفته‌اند آن را با صدای بلند بخواند. با این حال امام صادق(ع) در روایتی در زمینه سست بودن این سبک از به وجود آمدن اذان فرمودند: «وحی بر پیامبر شما نازل می‌شود؛ حال گمان می‌برید که او اذان را از عبدا... بن زید ستانده است.»
تفاوت اذان گفتن در میان شیعه و سنی
اولین کسی که اذان را با صدای بلند خواند، بلال حبشی در مدینه بود. اذانی که شکل و شاکله اصلی آن بین شیعه و سنی تا حدودی فرق کرده است. به طوری که «الصلاه خیر من النوم» به معنی «نماز بهتر است از خواب.» در اذان صبح سنی‌ها خوانده می‌شود و در شیعه خوانده نمی‌شود.
«اشهد ان علیا ولی‌ا...» به معنی «گواهی می‌دهم که علی ولی خداوند است.» تنها در اذان شیعه خوانده می‌شود، اما این به آن معنا نیست که شیعه این بخش از اذان را جزو الفاظ اذان قرار دهند؛ بلکه به این دلیل این بخش را به اذان اضافه کردند تا شهادت به ولایت حضرت علی(ع) را جزو احکام ایمان به حساب آورند.«حی علی خیر العمل» به معنی «بشتاب بر بهترین کار» نیز بخشی از اذان است که تنها در میان شیعیان رواج دارد. این در حالی است که در زمان پیامبر(ص) این بخش از اذان وجود داشت؛ اما در زمان خلافت عمر آن را حذف کردند. چون عمر بر این باور بود توجه بسیار به نماز باعث خواهد شد تا مردم جهاد را رها کنند.
«لا اله الا ا...» به معنی «نیست خدایی جز خدای یکتا» نیز دو بار در میان شیعیان و یک بار در میان اهل سنت گفته می‌شود.
تاریخچه اذان گفتن در ایران
با ورود اسلام به ایران تمام ارکان دین از جمله اذان نیز به کشورمان ورود پیدا کرد، اما این‌که از چه زمانی اذان گفتن به این سبک و سیاق شکل گرفت به دوران قاجار برمی‌گردد. اذانی که با موسیقی و لحن ایرانی تلفیق شد و یکی از ماندگارترین و جاودانه‌ترین موسیقی‌ها را خلق کرد. چون اولین کسانی که اذان گفتن به سبکی که در حال حاضر وجود دارد را آغاز کردند کسانی بودند که در کار آواز و موسیقی بوده و سعی کردند اذان را هم با نوای موسیقی آشنا و شنیدنی‌تر کنند. از جمله نخستین کسانی که در ایران به سبک موسیقی اذان گفتند ابوالحسن دماوندی، یکی از خوانندگان اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی بود. اذانی که نخستین نمونه ضبط شده روی صفحات گرامافون در سال 1308 است. به‌جز دماوندی می‌توان به حسین عندلیب اصفهانی، موذن مسجد سپهسالار (مطهری)،‌ حاج موذن تفرشی، پدر حسین قلی‌خان نکیسا که در عهد محمدعلی شاه، موذن مشهوری بود،‌ عبدالرحیم اصفهانی استاد دماوندی و قربان خان قزوینی معروف به شاهی اشاره کرد که در زمان قاجار اذان‌گو
بودند.
15 سال بعد از دماوندی بود که تاج اصفهانی اذانی را به سبک بیات ترک خواند. اذانی که به آواز‌خوانی خودش نزدیک بود و روی تازه از اذان‌گویی را نشان داد. عطاءا... امیدوار معمار نیز در سبک‌ها و دستگاه‌های گوناگون به آواز خوانی پرداخت.
اذانی که جاودان شد
اما اذانی که جزو ماندگارترین اذان‌ها شد و همه ما بارها و بارها آن را شنیده و شنیدنش هیچ‌وقت خسته‌کننده نمی‌شود اذانی است که 64 سال پیش توسط رحیم موذن‌زاده اردبیلی خوانده شد. اذانی که در گوشه «روح الارواح» خوانده شد. موذن‌زاده که در آن زمان 30 سال بیشتر نداشته وقتی که روزه بوده با چند بار تکرار در بیات ترک توانست این اثر جاویدان را ثبت کند. اذانی که به عنوان اولین رویداد از چهار رویداد منحصر به فرد در موسیقی آیینی - مذهبی ایران ثبت شد؛ اذانی که دیگر برای هر گوش ایرانی آشناست. اذانی که اگر ماه رمضان هم نباشد همه را به یاد این ماه و سفره افطار خواهد انداخت.
البته به‌جز موذن‌زاده اردبیلی، اذان‌گویان بسیار دیگری هم بودند که اذان‌های ماندگار از خود به جای گذاشتند؛ از جمله می‌توان به حسین صبحدل اشاره کرد که کم از اذان موذن‌زاده ندارد و برای همین بسیاری این دو اذان را هم ردیف هم می‌دانند.
به جز صبحدل نیز روح‌ا... کاظم‌زاده اذان زیبایی را به یادگار گذاشته است. البته از آنجا که اذان کاظم‌زاده از الگوی موسیقی و پاپ ایرانی نشات گرفته شده دیگر در آن خبری از ساختار اذان‌گویی سنتی ایران نیست و نظرها درباره آن‌که این اذان زیباست یا خیر به سلیقه شنونده برمی‌گردد. در ادامه به شکل مفصل‌تر و جزئی‌تری به این اذان‌ها می‌پردازیم.
در حال حاضر تعداد اذان‌گویانی که اذان را با صدای زیبای خود ادا می‌کنند بسیار هستند. اذان‌گویانی که هر چند وقت یک‌بار صدای آنها در زمان اعلام شرعی نمازهای واجب به گوش می‌رسد که از جمله می‌توان به کاظم محمدزاده، حسن رضائیان، محمد آقاتی، روحانی‌نژاد، محمدتقی تسویه‌چی و... اشاره کرد.
اذان صدایی است که دیگر گوش همه ما ایرانی‌ها به آن عادت کرده است. صدای خوشی که شاید زیباتر از آن را در هیچ جای دنیا باوجود آن‌که گفته می‌شود صدای اذان طی شبانه روز در کل جهان قطع نمی‌شود، نشنیده باشیم. این موضوع هم به خوش‌سلیقگی هنرمندان ایرانی برمی‌گردد که تلاش می‌کنند هر چیزی را به بهترین شکل خود ارائه دهند. برای همین فردوسی، شاعر بزرگ ایرانی پربیراه نگفت که هنر نزد ایرانیان است و بس.

آزاده باقری
خبرنگار