وضعیت«قرمز» فضای مجازی

خیابان ولیعصر(عج) 11 صبح زیاد شلوغ نیست. سایه پل همت روی پیاده‌رو و ساختمان نارنجی‌رنگ، خانه مهر امام رضا(ع) افتاده است. برخلاف بیرون ساختمان که همه چیز ساکت در حال جریان است، درون ساختمان، همه چیز متلاطم است. پانزدهمین سری نشست‌های بررسی آسیب‌های اجتماعی روز گذشته با محوریت رسانه و آسیب‌های اجتماعی برگزار شد. قبل از این که نشست شروع شود، مجید ابهری، پژوهشگر و آسیب‌شناس و مجید مظفر، روان‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه، گعده گرفته‌اند. هنوز نشست شروع نشده، بحث آسیب‌شناسی شروع شده است. ابهری و مظفر هر دو با هیجان درباره مشکلات و آسیب‌های اجتماعی بحث می‌کنند و حرف می‌زنند. نشست بدون هیچ مقدمه‌ای با هیجان و پرشور شروع می‌شود.
یکه‌تازی فضای مجازی
فضای مجازی و نفوذ گسترده آن در روزمرگی، بحث داغ روز است. این که حالا پنج شش سالی می‌شود که فضای مجازی، به مهمان ناخوانده زندگی اقشار مختلف جامعه، از تحصیلکرده، بی‌سواد، دانش‌آموز و خانه‌دار شده است و امروز به مدد تلفن هوشمندی که دست همه حتی، کودک پنج، شش ساله هم دیده می‌شود، برای خود فرمانروایی می‌کند. اتفاقا بحث اصلی این دورهمی هم تأثیرات فضای مجازی بر زندگی شهری و آسیب‌های اجتماعی آن است. قبل از هرچیز، کارشناسان نشست، تعریفی از فضای مجازی ارائه می‌کنند به نظر ابهری رسانه در فضای مجازی، خارج از محدوده جغرافیایی، به برجسته کردن خبر می‌پردازد و با همین ترفند هم نیاز فکری و اطلاعاتی جامعه را برآورده می‌کند. به نظر او رسانه در فضای مجازی نیز وسیله برقراری ارتباط بین آحاد مردم تعریف می‌شود. تعریف مظفر هم در همین راستا، می‌گنجد و یک بستر انتقال ارتباطی است که این روزها، تمام تعاریف رسانه را زیر سوال برده و تقریباً رسانه را در انفعال قرار داده است. او تأکید می‌کند این روزها رسانه مکتوب با مشکلات زیادی روبه‌روست و امروز تمامی رسانه‌های مکتوب هم به دلیل نفوذ و گستردگی که همین فضای مجازی هم دارد، در فضای مجازی هم جایگزین دارند. امروز مردم، در روزمرگی‌های خود، در اتوبوس و در مترو به اخبار دسترسی دارند، اتفاقی که در رسانه مکتوب که این روزها تنها مخاطب سنتی به سراغ آن می‌روند، به وجود نمی‌آید. به گفته این روان‌شناس، از این جنبه فضای مجازی از رسانه‌های رسمی کشور جلو افتاده‌ است.
ذوب در فضای مجازی
جلو افتادن فضای مجازی از رسانه‌های رسمی و مکتوب خود می‌تواند اثرات و تلفاتی داشته باشد. به نظر کارشناس روان‌شناسی، خانواده‌ها، مدیران شهری و نهادهای فرهنگی باید به پیامدهای فرهنگی که فضای مجازی دارد، توجه کنند. به نظر مظفر، فضای مجازی، هم می‌تواند فرصت باشد و هم تهدید. از نظر مظفری مقابله با هر تکنولوژی و هر انتقال فرهنگی اشتباه است. تکنولوژی دیر یا زود، وارد جامعه می‌شود. به گفته او اتفاقا ورود فضای مجازی به زندگی افراد جامعه اجتناب‌ناپذیر است و اتفاقاً به گفته او مردم در مواجهه با فضای مجازی و تکنولوژی از قوانین حاکمیت هم جلوترند. از نظر او مواجهه حاکمیت و قوانین زمانی به‌وجود می‌آید که همه چیز به بن‌بست می‌خورد. مثال روشنی بر آن هم استفاده هفت ساعته کاربران ایرانی از فضای مجازی است. این عدد 2.5 برابر ساعت بیشتر از استفاده کاربران سایر کشورهاست. ابهری نیز با اشاره به پیش‌بینی هفت، هشت سال پیش خود، زمانی که استفاده از فضای مجازی اینچنین فراگیر نشده بود، درباره نفوذ فضای مجازی در جامعه ایرانی می‌گوید: فضای مجازی مانند یک اسلحه است. اگر دست دزد باشد، تهدید و اگر دست سرباز باشد، امنیت است. او معتقد است با فیلترینگ نمی‌توان مشکلات فضای مجازی و آسیب‌های آن را حل‌و‌فصل کرد.
برای حل مشکل باید تنها از راه‌حل فرهنگ‌سازی استفاده کرد. این جامعه‌شناس می‌گوید امروز آموزش‌وپرورش و خانواده‌ها همه مشکلات را گردن دولت می‌اندازند، حال آن که هر کسی رسالتی دارد. امروز گوشی‌های هوشمند، جای دوست، خانواده و گروه همسالان را گرفته است. شرایط اما برای نوجوانان و کودکان حادتر است. طبق آمار منتشر شده در بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، کودکان زیر 12 سال، 2.5 ساعت تا چهار ساعت از وقت خود را در روز در فضای مجازی می‌گذرانند. حال سوال این کارشناس آسیب‌شناسی این است کدام پدر و مادر ایرانی برای فرزندش به اندازه چهار ساعت وقت می‌گذارد؟
مظفر با اشاره به یک بعد روان‌شناسی، از نیاز طبیعی انسانی که در فضای مجازی هم به خوبی شرایط جوابگویی وجود دارد، می‌گوید؛ از امکان دیده شدن و رسیدن به آمال‌ها و آرزوها، نکته‌ای که در علم روان‌شناسی به آن «رویای بیداری» می‌گویند و برای هر انسانی پیش می‌آید که در تنهایی خود رویاپردازی کند. حال فضای مجازی این امکان را به هر فردی می‌دهد تا هر طور که دوست دارد، سناریو بنویسد و داستان‌سرایی کند. کودکی که در فضای واقعی درمیان خانواده، دوستان و در مدرسه‌اش مورد توجه قرار نمی‌گیرد و به او توجه نمی‌شود، تنها راه دیده شدن را در فضای مجازی می‌بیند و حال آن‌طور که موردپسندش است، رویاهایش را جامعه عمل می‌پوشاند و تصویری دلخواه از جنسیت، سن، خانواده و عملکردش را نشان می‌دهد. او به ویدئوهایی که درباره قاتل روحانی همدانی منتشر شده هم اشاره می‌کند و معتقد است که همین فرد، تصویر خشنی خلق کرده است. پناه بردن به آنچه ساخته و پرداخته خود فرد است و بر پایه رویاست، به فرد آسیب می‌زند، خانواده را متلاشی می‌کند و به جامعه هم متقابلا آسیب می‌رساند. این روزها اثر صدمات روانی و اجتماعی را که این قتل بر کالبد جامعه داشته است می‌توان دید.
از نظر ابهری، جامعه‌شناس، هر فناوری نیاز به سواد دارد و سواد در مدرک خلاصه نمی‌شود. از نظر او، برای مقابله با هر اتفاق نوظهوری، سواد فرهنگی، سواد اقتصادی و رسانه‌ای نیاز است. او یکی از مشکلات جامعه ایرانی را دستیابی سریع به اطلاعات و در معرض هر اطلاعی قرار گرفتن می‌داند و معتقد است جوان ایرانی با همین المان، وارد فضای مجازی می‌شود؛ فضایی که فرصت دیده شدن دارد و معیار شخصیت هر فردی هم تعداد لایک‌ها، کامنت‌ها و دنبال‌کننده‌هایش هستند. ابهری، انگشت اتهام را به سمت خانواده می‌گیرد و می‌گوید: مصرف کاذب، نیاز کاذب ایجاد می‌کند. خانواده به خاطر این نیاز کاذبی که در فضای مجازی وجود دارد، باید مراقب باشد. از نظر او رسانه رسمی و نوشتاری هم باید وارد عمل شود و شرایط را برای دیده شدن جوان کوشا و فعال ایجاد کند.
درباره استفاده از خوراک فرهنگی مانند فضای مجازی اما به گفته رهبری اشاره می‌کند که در مواجهه با بروز دشمن از راه فضای مجازی باید مهندس فرهنگی انجام داد و با ابزار خودش به مقابله پرداخت و بنابراین حال که جوان ایرانی به فضای مجازی روی آورده است نخبه و مدیر فرهنگی هم برای این که همراهی جوانان را داشته باشد، به فضای مجازی اسباب‌کشی کرده و خوراک فرهنگی مورد قبولی را هم تولید کند.
جای خالی انسان ماهر
از نظر مظفر، نیازسنجی و حل مشکلات اجتماعی در جامعه ایرانی حل نشده است. او مثالی می‌زند: «اگر دانش‌آموزی در درسی نمره 8 بگیرد، والدینش برای او معلم خصوصی می‌گیرند. حال این‌که اگر این فرد خجالتی باشد، آنها خواهند گفت خجالتی بودن ویژگی شخصیتی اوست.» از نظر این روان‌شناس مواجهه جامعه ایرانی با مشکلات هم همین گونه است. او معتقد است مشکلات فضای مجازی در هشدار خلاصه نمی‌شود، این هشدار حال به بحران تبدیل شده است. در دریای پرتلاطم بحرانی که فضای مجازی شالوده فرد، خانواده، فرهنگ و جامعه ایرانی را هدف قرار داده است، مقابله کردن مهم‌ترین و برترین کمک است، برای این که جامعه سالم از این دریا بیرون بیاید، باید قایق مستحکمی را ایجاد کند. در این میان خانواده به‌عنوان اولین نهادی که جوانان با آن در ارتباطند، نقش کلیدی پیدا می‌کند.
به گفته مظفر، پدری که خود صبح تا شب در فضای مجازی روزگار می‌گذراند، فرد مناسبی برای ابراز نگرانی از اثرات زیانبار فضای مجازی نیست و مسلماً فرزندش هم از او حرف‌شنوی برای استفاده کمتر از فضای مجازی ندارد. او معتقد است فرهنگ ایرانی خود به اندازه کافی غنی است و این در تاریخ کشورمان هم به وفور دیده شده است. مثال آن، استفاده از غنای فرهنگ ایرانی در مقابله با حمله‌ مغول‌ها بود؛ اتفاقی که در نهایت با خروج آنها از کشور همراه شد. به همین دلیل است که مظفر می‌گوید تنها راه مقابله با حمله فرهنگی و هم‌گسیختگی فرهنگی که در فضای مجازی وجود دارد، تربیت انسان‌های قوی است؛ کسانی که دارای تفکر و اندیشه هستند و می‌توانند قدرت تشخیص و مقابله با بد را داشته باشند. از نظر این روان‌شناس، برای رسیدن به این مهم هم باید یک نقشه راه داشته باشیم. در این میان خانواده باید فردی را تربیت کند که توانایی مقابله با حمله مهاجم را داشته باشد.

کار جهادی برای نجات فرهنگ

ابهری هم در راستای سخنان مظفر بر نقش تربیتی اشاره می‌کند. نقش تربیتی که بر عهده خانواده و آموزش و پرورش است و از نظر او آموزش و پروش باید در کنار آموزش روی مساله مهارت‌آموزی و پرورش نیروی کارآمد بیشتر تمرکز کند. ابهری توضیح می‌دهد جامعه ایرانی، در مقابله با اثرات و مشکلات فضای مجازی، واکسیناسیونی انجام نداده است. از نظر او سونامی ویرانگر ضدفرهنگی که فضای مجازی ایجاد کرده سال‌هاست در حال حرکت است؛ سونامی که کمر به قتل همه بسته است و همه افراد جامعه را تهدید می‌کند. حال همه با هر طرز فکری، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و تخصصی باید در مقابل فرهنگ بیگانه مقابله کنند و تا فرهنگ غنی ایرانی- اسلامی حفظ شود. او با اشاره به ۴۵۰۰ کلمه بیگانه‌ای که در فرهنگ دستور زبان ایرانی وارد شده است، می‌گوید: همین امروز هم برای مقابله دیر است. ابهری امیدوارانه اضافه می‌کند برای مقابله با این سونامی، سوگواری را باید کنار گذاشت، کار جهادی و پیشگیری حتی در این برهه زمانی هم ستودنی است. هنوز هم با فرهنگ ایرانی می‌توان بر هجوم فرهنگی پیروز شد.

لیلا شوقی

جامعه