شخصیت‌هایی که دوباره خلق شدند

سینمای ایران در سال‌هایی که هنوز صدابرداری سرصحنه متداول نشده بود، بخوبی از دوبله برای تکمیل کردن آثار خود بهره می‌گرفت و گاه از این طریق گیشه خود را هم تضمین می‌کرد.

این اهمیت تا جایی پیش رفت که برخی از گویندگان مطرح همچون چنگیز جلیلوند،ناصر طهماسب، منوچهر اسماعیلی و خسرو خسروشاهی نقشی کلیدی در چهره‌شدن بسیاری از بازیگران سینما داشتند و به‌همین خاطر هم دستمزدهایی بالاتر از عرف رایج دریافت می‌کردند. این روند در سینمای پس از انقلاب هم تا نیمه دهه 60 ادامه پیدا کرد و گوشه‌ای از خاطرات سینمادوستان آن سال‌ها را به خود اختصاص داد. اما هنر دوبله تنها به سینما منحصر نبوده و بخش مهمی از آن در قاب کوچک تلویزیون شکوفا شد؛ چرا که علاوه بر برخی سریال‌های داخلی، انبوهی از فیلم‌ها و سریال‌های غیرایرانی وارد شده و پس از ترجمه در اختیار مدیران دوبلاژ قرار می‌گرفت. در دهه 60 این موضوع به اوج خود رسید و بسیاری از سریال‌های معتبر خارجی با صداهای شنیدنی دوبلورهای قدیمی در کنار تازه‌کارها به محبوبیتی چشمگیر دست یافتند، آن هم در سال‌های جنگ که فقط دو شبکه تلویزیونی برای پخش وجود داشت و مخاطبان این دو شبکه نیز با ولع بسیار به تماشای سریال‌های یادشده که بیشتر پلیسی یا ملودرام بودند، می‌نشستند. حال نگاهی به آثار شاخص در این باب که شامل سریال‌های ایرانی و انیمیشن‌ها هم می‌شود، می‌اندازیم.

سربداران

نخستین مجموعه تلویزیونی پس از انقلاب که به‌واسطه فیلمنامه و نوع داستانش نیاز به طراحی صحنه و لباس و گریم پرهزینه‌ای داشت و بازیگران زیادی هم در نقش‌های مختلف آن به ایفای نقش می‌پرداختند. محمدعلی نجفی که کارگردانی سربداران را به‌عهده داشت، پس از پایان تدوین سراغ دوبله آن رفت و از جمعی از بهترین‌های دوبلاژ ایران دعوت به کار کرد؛ گویندگانی همچون ناصر طهماسب، منوچهر اسماعیلی، ایرج ناظریان و حسین عرفانی که در نقش‌های مختلف گویندگی کرده و در کنار آنها نیز بازیگرانی همچون فیروز بهجت‌محمدی در نقش طغای و علی نصیریان در نقش قاضی شارع به جای خود صحبت کردند که با توجه به بیان پخته و صدای مناسب، حاصل کارشان درخشان از آب درآمد. با این حال در برخی سکانس‌ها صداهای زمینه آنچنان که باید از کار درنیامده و استودیویی بودنش تا حدودی حس می‌شود.

کوچک جنگلی

یکی دیگر از سریال‌های محبوب و پربیننده دهه 60 به کارگردانی بهروز افخمی که به برهه‌ای از زندگی میرزا کوچک‌خان و حوادث مختلف آن پرداخته است. فیلمی پربازیگر با سکانس‌های جنگی فراوان که از دوبله‌ای فوق‌العاده به سرپرستی علی کسمایی، تاثیرگذارترین مدیر دوبلاژ تاریخ هنر دوبله سود می‌برد. در اینجا هم برخی از بازیگران همچون داوود رشیدی، مهدی هاشمی و عنایت شفیعی به جای خود صحبت کرده و الباقی را دوبلورهای مشهوری همچون بهرام زند(علیرضا مجلل/کوچک‌خان)، سعید مظفری(جهانگیر الماسی/میرزاحسین‌خان کسمایی) و حسین عرفانی(محمد مطیع/احسان‌ا...‌خان)صحبت کرده‌اند. نکته مهمی که در دوبله این سریال رعایت شده این است که صداها شسته‌رفتگی به اصطلاح استودیویی نداشته و کاملا روی صورت بازیگران نشسته است. در عین حال هماهنگی خوبی هم میان آنها و بازیگرانی که به جای خودشان حرف زده‌اند، به چشم می‌خورد که بیش از هر چیز به سال‌ها تجربه کسمایی در مقام مدیر دوبلاژ بازمی‌گردد.

هزاردستان

زنده‌یاد علی حاتمی یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین ستایش‌کنندگان هنر دوبله به حساب می‌آمد که تقریبا همگی فیلم‌ها و سریال‌هایش(به‌جز فیلم سینمایی دلشدگان) را به‌دست دوبله سپرد. البته او برای این کار هم دلیل بسیار مهمی داشت که بیش از هر چیز به دیالوگ‌های شعرگونه او و سختی کار بازیگر برای حفظ و ادای دقیق آن بازمی‌گشت. در اینجا هم علی کسمایی ترکیبی از بهترین‌های دوبله ایران را به‌کار گرفته و دوبله حیرت انگیزی را خلق کرده است که در سال‌های بعد نیز نمونه ایرانی دیگری روی دست آن نیامد. از جمله کارهایی که پیش از این بندرت در دوبله‌های تلویزیونی سابقه داشت و در هزاردستان انجام شد، استفاده از یک‌دوبلور برای دوبله چند نقش بود که چالشی بزرگ به حساب می‌آمد. برای مثال می‌توان به گویندگی منوچهر اسماعیلی به جای شخصیت‌های رضا تفنگچی و خان مظفر اشاره کرد که گاه او در یک سکانس باید به جای دو شخصیت روبه‌روی هم صحبت می‌کرد! کاری که اسماعیلی با مهارت و چیره‌دستی از عهده انجامش برآمده است. همین‌طور ناصر طهماسب که علاوه بر یکی دو شخصیت محوری در نقش‌های فرعی هم صحبت کرده است. دوبله درخشان هزاردستان را می‌توان یکی از نقاط قوت آن به حساب آورد که به دیالوگ‌های فوق‌العاده علی حاتمی جان تازه‌ای بخشیده و حق مطلب را در رابطه با آن ادا کرده است.

امام علی(ع)

یکی از بهترین سریال‌های ساخته شده در تاریخ تلویزیون کشورمان در رابطه با حضرت امیرالمومنین علی(ع) که در زمینه‌های مختلف از بازیگری و کارگردانی تا طراحی گریم و صحنه و لباس در اوج قرار دارد. در آثار تاریخی همچون این مجموعه تلویزیونی به‌دلیل تعدد هنروران در سکانس‌های مختلف امکان صدابرداری سرصحنه نبوده و دوبله جایگزین آن می‌شد. در این مرحله، فیلمسازی چون داوود میرباقری که در نگارش دیالوگ عالی عمل می‌کند، دست بازتری برای کار داشته و از هنر دوبله به بهترین شکل ممکن بهره گرفته است. او در این سریال از دوبله به‌عنوان یک مکمل درخشان بهره گرفته و از کنار هم قراردادن تعدادی از بازیگران همچون بهزاد فراهانی و مهدی فتحی در کنار جمعی از بهترین‌های دوبله، موفقیت همه‌جانبه کارش را تضمین
کرده است.

معصومیت از دست رفته

حمیدرضا آشتیانی‌پور در این مجموعه تلویزیونی به کارگردانی داوود میرباقری، شیوه تازه‌ای را به‌کار گرفته که نتیجه آن قابل قبول به نظر می‌رسد؛ به این شکل که بازیگران و گویندگان کار در کنار هم قرار نگرفته و بخش‌های مربوط به هر یک به شکل جداگانه ضبط شده است. دلیل این کار هم فاصله گرفتن دوبله این سریال از شکل مرسوم دوبله و کلیشه‌های رایج آن بوده است. همین هم سبب شده مخاطب هنگام دیدن کار، دوبله شدن آن را حس نکرده و جنس صداها و فضای آن را نزدیک به صدابرداری سرصحنه ببیند. صدای خود آشتیانی‌پور هم بخوبی روی چهره امین تارخ نشسته و نزدیک به جنس صدای خود اوست. امین زندگانی، اکبر عبدی و داریوش فرهنگ نیز به جای خود صحبت کرده‌اند که حاصل کارشان خوب از آب درآمده است. حضور ثریا قاسمی هم در دوبله این سریال از نکات جالب توجه است که به جای مرضیه برومند در نقشی بشدت خاکستری صحبت کرده و صدایش بخوبی روی چهره برومند نشسته است.

سال‌های دور از خانه

سریال ژاپنی خیابان خلوت کن دهه 60 که مخاطبانی میلیونی داشت و به یک پدیده تبدیل شده بود؛ دلیل آن هم قصه پرفراز و نشیب و پرسوز و گدازش بود که برای مردم علاقه‌مند به قصه‌های اینچنینی جذابیت‌های زیادی داشت. دلیل دیگر مهم دیده شدن این مجموعه تلویزیونی در این سطح، دوبله بسیار خوب آن است که با توجه به زبان ژاپنی آن، لیپ سینک کردن آن برای مدیر دوبلاژ کار بسیار سخت و سنگینی بوده است. ژاله علو که سرپرستی گویندگان را به‌عهده داشته از دوبلورهایی برای نقش‌های مختلف استفاده کرده که جنس صدایشان به شخصیت‌ها نزدیک باشد. به‌عنوان نمونه می‌توان از مریم شیرزاد، سعید مظفری و آزیتا لاچینی در نقش‌های جوانی اوشین، ریوزو و مادر اوشین یاد کرد که کیفیت کارشان همچنان پس از گذشت 30 سال قابل توجه و تشویق به نظر می‌رسد. همین‌طور صدای پرطنین و پخته فهیمه راستکار در نقش پیری اوشین که تناسب فوق‌العاده‌ای با این زن موفق و مقتدر میانسال دارد.

کارآگاه کاستر

از نخستین نمونه‌های پلیسی پخش شده در اواخر دهه60 که مخاطبان زیادی بخصوص در میان جوان‌ترها پیدا کرد. این مجموعه تلویزیونی محصول شبکه ZDF آلمان از قصه‌هایی جذاب با محوریت یک کارآگاه پلیس میانسال کارکشته به نام کاستر بهره می‌گرفت که دوبله نقش مهمی در هرچه بیشتر دیده شدن آن در کشورمان داشت. صدای محکم و پرطنین عطاءا... کاملی بخوبی روی شخصیت کاستر نشسته و تناسبی تمام‌عیار با او داشت. در کنارش هم باید به غلامعلی افشاریه اشاره کرد که نقش دستیارش هیمن را با ظرافت خاصی گفته و ترکیب جالبی را با کاملی به‌وجود آورده است. کارآگاه کاستر پر است از شخصیت‌های مکمل که در هر قسمت وارد شده و در پایان هر قسمت خارج می‌شوند. دوبلورهای در نظر گرفته شده برای این شخصیت‌ها هم خوب و درست انتخاب شده و متناسب با نقش‌ها به نظر می‌رسند.

در برابر باد

یکی دیگر از سریال‌های مشهور و خاطره‌انگیز دهه60 تلویزیون یک درام تاریخی جذاب با محوریت اشغال ایرلند به دست حکومت بریتانیاست. عطاءا... کاملی، مدیریت دوبلاژ این سریال تماشایی را به‌عهده داشته که از ترجمه خوبی هم بهره می‌برد. مقوله ترجمه در سریال‌ها موضوع مهمی است که بندرت به آن پرداخته شده و همیشه زیر سایه کیفیت بالای دوبله ایران قرار گرفته است. جاناتان گرت و مری مالوین دو شخصیت اصلی سریال هستند که باید صداهایی جوان برایشان انتخاب می‌شد. ناصر طهماسب و زهره شکوفنده انتخاب‌های فوق‌العاده‌ای برای این دو نقش بودند که کاملا به شخصیت‌های فوق نزدیک شده و فراز و فرودهای آن را درک کرده‌اند. در جبهه مخالف هم شخصیت‌های خاکستری زیادی وجود دارد که کاملی برای آنها هم انتخاب‌های مناسبی داشته که نمونه شاخص آن را در انتخاب ناصر نظامی و خسرو شایگان می‌بینیم.

لبه تاریکی

مینی سریال تماشایی دهه هشتادی ساخته مارتین کمپبل با بازی باب پک، جوآن ولی و جو دان بیکر که با توجه به قصه پرپیچ و خم و پیچیده اش و موسیقی درخشان اریک کلاپتون بسیار مورد توجه مخاطبان تلویزیونی کشورمان قرار گرفت. گذشته از کیفیت خود سریال، باید به کیفیت فوق العاده دوبله آن هم اشاره کرد که جلال مقامی و مرحوم حسین عرفانی نقش مهمی در ایجاد کیفیت یاد شده داشته‌اند. اولی در نقش پدری که فرزندش را در یک توطئه هسته‌ای از دست داده درخشان ظاهر شده و تمام غم و رنج یک پدر را به مخاطبان خود منتقل کرده است. عرفانی هم صدای شوخ و شنگ خود را به جدبرگ بخشیده که کاملا با فرم بازی جو دان بیکر در این نقش جفت و جور شده است.

ناوارو

مهم‌ترین سریال پلیسی پخش شده از شبکه‌های تلویزیونی ایران در سه دهه گذشته که به‌دلیل قصه‌های جذاب و کارگردانی خوبش، فصل‌های مختلف آن از شبکه‌های مختلف جهانی پخش شده است. سریالی با یک قهرمان جذاب و دوست داشتنی به نام بازرس ناوارو که در هر قسمت پرونده‌ای در اختیارش قرار گرفته که باید آن را به نتیجه برساند. دوبله ناوارو به سرپرستی بهرام زند، یکی از فرازهای دوبله سریال‌های تلویزیونی به‌شمار می‌آید که عالی از کار درآمده است. زند تعدادی از چهره‌های سرشناس دوبله ایران را در کنار جوان‌ترها قرار داده و مجموعه‌ای یکدست را به‌وجود آورده است. خود نیز به جای روژه هانن صحبت کرده که حاصل کارش به شکل شگفت‌انگیزی عالی از کار درآمده است. صدای بم و توپر زند کاملا روی چهره هانن نشسته و باورپذیری او را به‌عنوان یک کارآگاه میانسال کارکشته دو چندان کرده است.

ارتش سری

یکی دیگر از شاهکارهای دوبله تلویزیونی که همچنان پس از گذشت سه دهه با طراوت و جذاب به نظر می‌رسد. سریالی جذاب و سرشار از هیجان درباره نهضت مقاومت در فرانسه اشغال شده که برای نجات خلبان‌های متفقین از چنگ سربازهای آلمان نازی به آب و آتش می‌زدند. ایرج رضایی هم در دوره‌ای که دوبله ایران به یک افت نسبی دچار شده بود، به‌عنوان مدیر دوبلاژ سنگ تمام گذاشته و با کنار هم قرار دادن جمعی از بهترین‌های تاریخ دوبله ایران کار شگفت‌انگیزی را به یادگار گذاشت. خود او نقش آلبرت فوآره ـ صاحب کافه‌ای که به‌عنوان پوشش از آن برای فعالیت‌های جبهه مقاومت استفاده می‌شد ـ را با ظرافت بی‌نظیری گفته و در یک پلان که بر سر یکی از زیردستانش فریاد می‌زند، مخاطب را سرجایش میخکوب می‌کند! مونیک دشان، لیزا کولبرت و ناتالی شانتران دیگر شخصیت‌های ثابت و کلیدی سریال هستند که به ترتیب زهره شکوفنده، رفعت هاشم‌پور و منصوره کاتبی به جای آنها صحبت کرده و حاصل کارشان هم درخشان بوده است. اما نمی‌توان از دوبله ارتش سری گفت و اشاره‌ای به ناصر طهماسب در نقش سرهنگ کسلر و جلال مقامی به جای سرگرد راینهارت نکرد. اولی یک شخصیت منفی بشدت خونسرد است که طهماسب این خونسردی را به صدایش بخشیده و به این نقش جان بخشیده است. مقامی هم جای راینهارتی صحبت کرده که برخلاف کسلر منفی نبوده و هنگامی که به دستور کسلر تیرباران می‌شود، مخاطب از مرگش اندوهگین و خشمگین می‌شود. مقامی این ریزه‌کاری‌های مربوط به راینهارت را عالی از کار درآورده است.

دوبله و پویانمایی

در سال‌های دهه 60 ، گروه کودک و نوجوان تلویزیون برای سرگرم کردن مخاطبان خود اقدام به خریداری تعداد زیادی پویانمایی از کشورهای ژاپن و بلوک شرق کرد که تقریبا عمده آنها نیز ته مایه تلخی داشته و از تخیل فوق‌العاده‌ای هم سود نمی‌بردند. به‌عنوان نمونه می‌توان به مهاجران، دختری به نام نل، هاچ زنبور عسل، پسر شجاع، خانواده دکتر ارنست و... اشاره کرد که به لحاظ تکنیکی در سطح متوسط قرار داشته و دوبله‌های مناسب، نقش مهمی در پربیننده شدن آنها داشته است. در دوبله پویانمایی‌ها، دوبلورهایی فعالیت داشتند که جنس صدایشان با این دسته از آثار هماهنگ بوده و کاملا متناسب با آنها هستند. مهوش افشاری، شوکت حجت، اصغر افضلی، فاطمه برزویی، غلامعلی افشاریه و... از جمله دوبلورهای یاد شده هستند که مخاطبان کودک و نوجوان خاطره‌های شیرینی از صدای آنها دارند. وروجک و استاد نجار یکی از کارهای شاخص در زمینه تلفیق پویانمایی و واقعیت است که در آن اصغر افضلی در نقش وروجک کار درخشانی را به یادگار گذاشته و شیطنت‌های این شخصیت را به بهترین شکل برجسته کرده است. پویانمایی بلند رابین‌هود یکی دیگر از فرازهای دوبله پویانمایی است که بارها از شبکه‌های مختلف سیما در مناسبت‌های مختلف از جمله روز پایانی تعطیلات نوروزی روی آنتن رفته است. رابین هود ذکر شده دومین نسخه دوبله شده در ایران است که تلویزیونی به‌شمار می‌آید. احمد رسول‌زاده مدیریت دوبلاژ آن را به عهده داشته و ژرژ پطروسی، جواد پزشکیان، فریبا شاهین‌مقدم، صادق ماهرو و اصغر افضلی نقش‌های اصلی را گفته‌اند که هر کدام تیپ‌های فوق‌العاده‌ای را شکل داده‌اند. به‌عنوان مثال هم می‌توان به داروغه ناتینگهام، هیس و پرنس جان اشاره کرد که صدای شاد و سرحال پطروسی در نقش رابین هود آنها را همراهی می‌کند. پویانمایی 52 قسمتی پینوکیو هم یکی دیگر از آثاری است که دوبله‌ای درخشان دارد. اما نکته جالب آن بنا به گفته زنده یاد مرتضی احمدی این است که دیالوگ‌های این مجموعه به زبان ژاپنی بوده و در عین حال کامل هم نبوده است تا جایی که خود احمدی شروع به نوشتن دیالوگ برای آن کرده است! البته نتیجه کار جذاب و دلنشین بوده و هنر دوبله کاملا به داد پینوکیو رسیده است. احمدی که خود به جای روباه مکار صحبت کرده، گویندگان مناسبی هم برای نقش‌های دیگر کار انتخاب کرده که از جمله آنها می‌توان به نادره سالارپور(پینوکیو)، ناهید امیریان(جینا)، زهره آقارضا(فرشته مهربون) و کنعان کیانی (گربه نره) اشاره کرد که این آخری به قدری شیرین و دوست داشتنی از کار درآمده که در ذهن مخاطبان خود حک شده است.

محمد جلیلوند