شورای همکاری در آی‌سی‌یو

تشکیل شورای همکاری در سال 1981 که گفته می‌شود محرک اصلی آن نگرانی حاکمان جنوب خلیج فارس از احتمال تکرار سرنوشت شاه برای حکومت‌های سلطنتی خود بود، موجب رفع اختلافات میان اعضا نشد. قطر از زمان استقلال خود در سال 1971 و حتی پیش از آن اختلافات عمده‌ای با عربستان و امارات داشت؛ مساله‌ای که تا حد زیادی از تلاش قطری‌ها برای استقلال از عربستان نشأت می‌گرفت. یکی از اهداف اساسی عربستان در ترسیم سیاست خارجی خود به دست آوردن جایگاه رهبری سیاسی جهان اسلام بویژه کشورهای عربی و جلب حمایت‌های آنان در جهت منافع خود است، اما قطری‌ها هیچ‌گاه موافق دادن چنین نقشی به عربستان نبوده‌اند.

در گذشته قطری‌ها جسارت برداشتن قدم‌های بزرگ در مسیر تامین خواسته خود را نداشتند، اما در سال‌های اخیر قدرت‌گیری قطر موجب شده حکام این کشور برای عملی کردن رویای خود مبنی بر استقلال و و تبدیل شدن به قدرت منطقه‌ای گام‌های عملی بردارند. توان راهبردی قطر در زمینه انرژی و برخورداری عظیم از منابع گازی، سبب شده است که قطر دارای قدرت وسیعی در حوزه اقتصاد باشد. علاوه بر این یکی از ابزارهای مهم قدرت قطر فعالیت‌های گسترده رسانه‌ای است که با شبکه الجزیره شناخته می‌شود. این قدرت اقتصادی و رسانه‌ای این اختیار را به دولتمردان قطر داده که بتوانند در چالش جدی با عربستان، سیاست‌های مستقل‌تری را در پیش بگیرند.

اقدامات جسورانه قطر و البته تهاجمی‌تر شدن سیاست خارجی عربستان پس از روی کار آمدن ملک سلمان موجب شد که سعودی‌ها و متحدان آن استراتژی اجبار (Coercive Diplomacy) یعنی استفاده عمدی و هدفمند از تهدیدات آشکار به استفاده از زور را برای تسلیم کردن قطر برگزینند. در استراتژی اجبار، موفقیت‌آمیز بودن تهدید وابسته به برداشت بازیگر هدف از تهدید و دیگر فاکتورهایی است که در محاسبات وی دخیل هستند. قطر کشوری ذره‌ای محسوب می‌شود و این نوع کشورها در عرصه بین‌الملل بیشتر نگران بقای خویش هستند تا مسائل دیگر. با این وجود قطر از زمان شروع بحران با عربستان نشان داده حاضر به ضربه خوردن پرستیژ خود نیست و هنوز متقاعد نشده که که هزینه مقاومت بیشتر از هزینه سازش است.

3 سناریو

در این میان سه سناریو در خصوص وضعیت شورای همکاری خلیج فارس در آینده نزدیک قابل پیش‌بینی است:

تداوم وضع موجود: اختلافات اساسی در شورا ادامه دارد و عربستان و قطر به تفاهم برای عبور از بحران دست پیدا نمی‌کنند. از عواملی که باعث قوت قلب حکام قطری می‌شود می‌توان به ثروت هنگفت آنها که شامل بیش از 300 میلیارد دلار موجودی صندوق ذخیره ارزی می‌شود، وجود پایگاه آمریکا در این کشور و نیز نداشتن پیوند اقتصادی نزدیک با همسایه‌های عرب خود که تقریبا همه اقتصاد نفتی دارند اشاره کرد. عربستان و متحدان آن سعی کرده‌اند با طرح اخراج یا تعلیق عضویت قطر، این کشور را مجاب کنند مطابق خواسته‌های آنها عمل کند. از طرفی قطر نیز با طرح خروج خودخواسته از شورا خواست کشورهای محاصره‌کننده را وادار کند از اعمال فشار دست بردارند. اما تاکنون تهدیدهای طرفین عملی نشده است.

فروپاشی شورای همکاری: در صورتی که قطر اقدام به خروج از شورای همکاری نماید یا توسط اعضا اخراج گردد، می‌توان انتظار داشت که شورای همکاری تداوم نداشته باشد. عملکرد سعودی‌ها بخصوص در بحران یمن نشان می‌دهد آل سعود بشدت نگران وجهه جهانی و منطقه‌ای خود است و براحتی دست از خواسته‌های خود برنمی‌دارد. فاکتور مهم دیگر رابطه قطر با آمریکاست. در صورتی که آمریکا قصد فشار بیشتر بر قطر بر سر مسائل اقتصادی داشته باشد می‌توان انتظار داشت قطری‌ها بیش از پیش از آمریکا و بالطبع عربستان دور شوند. فشار آمریکا به قطر برای پذیرش طرح موسوم به معامله قرن نیز یک فاکتور تاثیرگذار است. قطری‌ها با وجود برقراری روابط پنهانی و بعضا تجاری با اسرائیلی‌ها، هنوز از حامیان سرسخت فلسطینی‌ها محسوب می‌شوند و احتمال کمی وجود دارد که دست از حمایت از متحد نزدیک اخوانی خود یعنی حماس بکشند. به نظر می‌رسد بحران سوریه نیز رو به فروکش کردن باشد و این مساله موجب می‌شود نیاز قطر به آمریکا و عربستان کمتر شود. تیرگی روابط آمریکا با متحد نزدیک قطر یعنی ترکیه موجب شده دوری از آمریکا برای قطری‌ها راحت‌تر شود.

احیای شورای همکاری: به نظر می‌رسد ترامپ قصد فشار فزاینده بر عربستان وقطر برای رسیدن به یک تفاهم بینابینی دارد تا شرایط را برای بازسازی نقش شورای همکاری خلیج فارس در مهار جمهوری اسلامی مهیا کند. همین ماه اولین نشست روسای ستاد‌های کل نیرو‌های مسلح کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در کویت با حضور همتایان آمریکایی، اردنی و مصری آنها برای نخستین بار پس از بحران برگزار شد. برخی نشریات اعلام کرده بودند که این نشست جزئی از مقدمات تشکیل ائتلاف سیاسی و امنیتی موسوم به ناتوی عربی است که در چارچوب برنامه‌های آمریکا برای محاصره ایران قرار دارد. در همین رابطه اعلام شده که بنا به درخواست دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا اجلاسی در مهر سال جاری با حضور رهبران هشت کشور در واشنگتن برگزار می‌شود.

فارغ از این‌که کدام سناریو عملی می‌شود، می‌توان با قاطعیت گفت که بحران اخیر زیان‌های سیاسی و اقتصادی زیادی را بر پیکره شورای همکاری وارد ساخته است، به طوری که احتمالا دیگر این شورا نتواند همانند گذشته در مسائل منطقه کنشگری فعال باشد و از سازمانی نسبتا هماهنگ و تاثیرگذار به سازمانی تشریفاتی چون اتحادیه عرب تبدیل شود. قطری‌ها با صراحت اعلام کرده‌اند که روابط اعضای شورای همکاری دیگر از نظر سیاسی مثل قبل نمی‌شود. به نظر می‌رسد کشورهایی چون عمان و کویت که هماهنگی کمتری با عربستان نسبت به امارات و بحرین دارند نیز از برخورد عربستان ناراضی هستند و دیگر مثل قبل روی شورا حساب نخواهند کرد.

علیرضا هاشمی

بین‌الملل