راهی به آسمان آبی نیشابور

نمادی که دستور ساخت آن را همانند اغلب بناهای مرتبط با شعرا و نویسندگان بزرگ ایران، انجمن آثار ملی داد؛ آن‌هم در مرداد 1335خورشیدی و به مهندس هوشنگ سیحون که آرامگاه فردوسی و نادرشاه از دیگر کارهای او محسوب می‌شود. سیحون هم پس از بررسی ابعاد مختلف شخصیتی حکیم خیام، طرحی خاص برای آرامگاه وی در نظر گرفت؛ طرحی که سال 1338 ساخت آن آغاز و پس از چهار سال تلاش در 12 فروردین 1342 طی مراسم باشکوهی افتتاح شد و اما طرح خاص این آرامگاه چون خوانشی فیلسوفانه از زندگی خیام است که در آن جنبه‌های ریاضیدان و منجم و شاعر بودن وی رعایت شده است. سازه این بنا از نام خیام که به معنی خیمه‌دوز است الهام گرفته شده و شکلی از یک چادر یا خیمه که خود را بالا کشیده به نمایش می‌گذارد. این مقبره که تصویری از کلاه درویشان یا قطعه الماسی تراش خورده را در ذهن تداعی می‌کند، دارای ده پایه است. عدد ده خود نخستین عدد دو رقمی ریاضی و پایه اعداد اصلی است. از هر یک از این ده پایه، دو تیغه به شکل مورب و مارپیچ بالا رفته که در انتها همدیگر را می‌برند و سقف بنا را می‌سازند. این تیغه‌ها در سمت دیگر فرود می‌آیند و شکلی پیچیده از طراحی را نشان می‌دهند. چنین شکل هندسی و عدد ده آن هر دو نمادی از دانش ریاضی خیام هستند. زمانی که تیغه‌ها در این سازه با یکدیگر برخورد می‌کنند، فضاهایی پر و خالی به وجود می‌آورند که در قسمت‌های بالایی به شکل ستاره‌هایی دیده می‌شوند. از میان این ستاره‌ها آسمان آبی نیشابور پیداست. در نزدیکی گنبد آرامگاه ستاره‌ها کوچک و کوچک‌تر می‌شوند و در آخر یک ستاره پنج پر گنبد را کامل می‌کند. این ستاره‌ها، نقشی که از آسمان پیداست و شکل قرارگیری آن می‌خواهد وجه ستاره‌شناسی خیام را به نمایش بگذارد. نکته دیگری که در طراحی آرامگاه به کار رفته،‌ لوزی‌هایی‌است که از برخورد تیغه‌ها با هم ایجاد شده‌اند. این ده لوزی با کاشیکاری‌هایی به خط تعلیق شکسته و به روش خطاطان بزرگی مانند میرعماد، با 20 رباعی خیام تزئین شد. انتخاب رباعی‌ها و اشعار به عهده جلال همایی بود و خط آن هنر دست مرتضی عبدالرسولی است. این نوشته‌ها سال 1339 شمسی تحت نظر مهندس سیحون به بنا اضافه شد. در تاریخ معماری ایران، آرامگاه خیام اولین سازه‌ای بود که در آن از خط تعلیق استفاده می‌شد. این لوزی‌ها به غیر از خطاطی به وسیله نقش‌هایی از گل، برگ و پیچک و با استفاده از کاشی معرق زیبا شده است که می‌خواهد به شاعر بودن خیام اشاره داشته باشد. طول مقبره خیام 18 متر است و بلندای آن به 22 متر می‌رسد. در ساخت پیکره و قسمت بیرونی آن از بتون استفاده شده تا هسته فلزی بنا را سرپا نگه دارد. دور تا دور آرامگاه با درختان کاج محاصره شده و نمونه‌ای از تلفیق هنر معماری مدرن و قدیمی ایرانی را به نمایش گذاشته است. البته این بنای زیبا خود در باغی 20 هزار متر مربعی در جنوب شرقی شهر نیشابور واقع شده که بنای امامزاده محمد محروق نیز در مجاورت آن قرار دارد. همین موضوع هم باعث شده تا کمتر سازه مسکونی در مجاورت این محدوده ساخته شود و به‌این گونه آرامگاه خیام با مشکلاتی نظیر آنچه آرامگاه حکیم توس با آن روبه روست، یعنی ساخت و سازهای غیرمجاز در اطراف خود مواجه نباشد. البته این امر به معنای بدون مشکل بودن این سازه نیست، زیرا که مرور زمان باعث تخریب‌های گسترده‌ای در سطح این بنا شده بود. تخریب‌هایی که حتی پای کمیسیون اصل 90مجلس را هم به میان کشید و همین مساله نیز باعث شد تا از حدود یک سال قبل بودجه‌ای ویژه برای بازسازی این بنا در نظر گرفته شود. بازسازی‌ای که تاکنون تا اندازه بسیاری به سرانجام رسیده و بسیاری از زخم‌هایی که در طول زمان بر تن این زیباترین و پرطرفدارترین بنای تاریخی شهر نیشابور نشسته بود، محو شده یا ترمیم یابند. ناگفته نماند در مجاورت این بنا موزه‌ای کوچک اما زیبا هم وجود دارد که علاوه بر آثار خطی و نجومی مرتبط با خیام، بخش قابل توجهی از اشیای کشف‌شده از محوطه‌های مختلف تاریخی شهر نیشابور خاصه شادیاخ را که در فاصله اندکی از آرامگاه قرار دارد در دل خود جای داده است تا بازدید کنندگان از آرامگاه خیام بزرگ، نیشابور امروزین و ابرشهر کهن را بهتر بشناسند.

رضا سلیمان‌نوری

رئیس هیات مدیره انجمن توسعه

گردشگری چهارباغ خراسان