قومی‌سازی انتخابات به مثـابه تهدید

دکتر مجتبی مقصودی،رئیس انجمن مطالعات صلح ایران و استاد جامعه‌شناسی سیاسی دانشگاه در گفت‌وگو با جام سیاست به بررسی فرصت‌‌ها و تهدیدات انتخاباتی پرداخت.

عوامل موثر بر مشارکت شهروندان در انتخابات ریاست جمهوری و شوراها چیست؟

معمولا مشارکت شهروندان به سه عنصر مهم وابسته است؛ اولین عنصر اعتماد و رضایت اجتماعی است. اگر موضوع اعتماد و رضایت اجتماعی در بین آحاد ملت و گروه‌های اجتماعی نهادینه نشده باشد، معمولا مشارکت شهروندان کمی دور از دسترس است. دومین عنصر اساسی در موضوع مشارکت شهروندان، کارآمدی نظام سیاسی در برآورده کردن انتظارات، مطالبات و خواسته‌های اجتماعی است. نظام سیاسی که از کارآمدی لازم در افزایش ظرفیت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بی‌بهره یا کم‌بهره باشد، سبب می‌شود مشارکت شهروندان در عرصه انتخابات با استقبال خوبی مواجه نشود. شهروندان البته با دلیل سوم وارد عرصه انتخابات می‌شوند که مهم‌ترین آن تحقق وعده‌هاست. اگر جامعه‌ای امید به تحقق وعده‌ها را از دست بدهد مشارکت در انتخابات معنا و مفهوم خود را از دست خواهد داد، چرا که حضور یافتن یا نیافتن شهروندان بلاموضوع خواهد بود.

با توجه به مطالعاتی که حضرتعالی در زمینه قومیت‌ها داشته‌اید، انتخابات برای انسجام ملی فرصت است یا تهدید؟

به نظر من هم امکان فرصت‌سازی وجود دارد و هم زمینه‌های تهدید. این اتفاق البته منوط به سه عنصر اصلی است؛ اولین عنصر اساسی که مشارکت اقوام را به صورت فرصت یا تهدید درمی‌آورد موضوع سیاستگذاری‌های هویتی است. اگر سیاست‌های هویتی نظام‌های سیاسی از برابری، عدالت و ظرفیت‌های توسعه مناطق بومی برخوردار باشد قطعا مشارکت معنادار خواهد بود و عملا حضور اقوام قابل قبول است، ولی اگر همین سیاستگذاری‌ها محدودکننده و تحدیدکننده و در عین حال با اما و اگر همراه باشد و فقط با هدف حضور در صندوق‌های رای بدون پیامدها و اهداف حضور اقوام باشد این مساله بیش از این‌که فرصت باشد تهدید است. نکته بعدی موضوع رویکردهای گروه‌های حاضر در صحنه سیاسی بویژه گروه‌های قومی است. باید دانست انتظارات آنها برای حضور در صحنه‌های انتخاباتی چیست؟ قطعا اینها هم ملاحظات متعددی دارند. انتخابات فرصتی است برای گروه‌های قومی تا مطالبات خود را از طریق صندوق‌های رای پیگیری کنند. اساسا نظام‌های سیاسی با پذیرش قواعد انتخابات و رقابت‌های آزاد، عادلانه و برابر این ظرفیت را فراهم می‌کنند تا گروه‌های قومی بتوانند از فرصت دادن رای به نحو احسن استفاده کنند. مخاطره دیگر قومی‌سازی انتخابات است. این مساله مهم‌ترین آسیب در عرصه سیاستگذاری‌های انتخاباتی است. یعنی به جای این‌که حضور احزاب ملی نهادینه شود، هویت‌خواهی‌های قومی و هواداری‌های طایفه‌ای جایگزین خواهد شد. بنابراین قومی‌سازی انتخابات به جای ملی‌سازی آن یک تهدید است.

چه باید کرد که رقابت‌های داغ انتخاباتی، شکاف‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را در کشور به گسل‌های ترمیم‌ناپذیر تبدیل نکند؟

به نظر من چهار کار باید توامان انجام شود؛ اول شفاف‌سازی صحنه انتخابات است. تا موقعی که از عنصر شفاف‌سازی بی‌بهره باشیم نمی‌شود انتظار داشت که رقابت به گسل تبدیل نشود. نکته بعدی مسئولیت‌پذیری است و باید دانست که نهادهای مسئول کدامند و در کنار مسئولیتی که به عهده دارند،‌ هم مسئولیت‌پذیر و هم پاسخگو باشند. همچنین تقویت نظام حزبی می‌تواند کمک کند رقابت‌های انتخاباتی در همان حوزه و فضای انتخاباتی محدود بماند و رقابت‌های انتخاباتی به مفاهمه انتخاباتی و ظرفیت‌های سیاسی تبدیل شود.

درباره رعایت اخلاق انتخاباتی زیاد حرف زده می‌شود. از نظر شما چه معیار و ترازویی برای درک مفهوم اخلاق سیاسی وجود دارد؟

همه ما صحبت از اخلاق سیاسی می‌کنیم ولی فراموش می‌کنیم اخلاق سیاسی چند سویه و چندوجهی است. به نظر من این‌که فقط اخلاق سیاسی از گروه‌های سیاسی و مردم بخواهیم در واقع عبث و بیهوده است. به نظر من اخلاق انتخاباتی در درجه اول به کارگزاران نظام انتخاباتی برمی‌گردد. در صورتی که کارگزاران انتخاباتی مسئولیت خود را در برگزاری انتخابات آزاد، عادلانه و منصفانه رعایت نکنند بحث رعایت اخلاق انتخاباتی صرفا در حد شعار است. اگر مسئولان برگزاری انتخابات در نظارت هم دخالت داشته باشند و ناظر هم مجری انتخابات باشد، قطعا بحث اخلاق انتخاباتی بلاموضوع است.

اگر کارگزاران نظام انتخاباتی از پاسخگویی شفاف به کسانی که رد صلاحیت می‌شوند اجتناب ‌ورزند صحبت از رعایت اخلاق انتخاباتی وجهی ندارد. حرف من این است که رعایت اخلاق انتخاباتی به مثابه یک جاده یکطرفه نیست که تنها از مردم و گروه‌های سیاسی انتظار داشته باشیم که فقط آنها اخلاق سیاسی را رعایت کنند. بنابراین در این زمینه اولین مسئولیت به عهده دولتمردان و کارگزاران نظام انتخاباتی است. دومین نکته تجربه انتخابات قبلی است که اخلاق انتخاباتی را رقم خواهد زد. تجربه انتخابات قبلی چگونه بود؟ سوال این است، کسانی که تخلفات انتخاباتی کردند چه بر سر آنها آمد؟ مثلا در مواردی گزارشی از تبلیغات پیش‌هنگام ارائه می‌شود باید پرسید تاکنون چند مورد از برخورد با آمرین و عاملین تخلفات پیش از انتخابات صورت گرفته؟ نمونه دیگر این‌که در جریان تبلیغات انتخاباتی، تخریب نیروهای دخیل از انتخابات با چه برخوردی از سوی کارگزاران ساختار انتخاباتی مورد دادرسی قرار گرفت؟ من مدعی هستم قبل این‌که مسئولان و برگزارکنندگان به مردم و گروه‌های سیاسی اخلاق انتخاباتی را یاد بدهند باید خودشان اخلاق انتخاباتی را رعایت کنند. در مرحله بعدی مسئولیت رعایت اخلاق انتخاباتی به نهادهای اجتماعی و احزاب و گروه‌های سیاسی می‌‌رسد. مردم در نظام اخلاق انتخاباتی که کاره‌ای نیستند. من فکر می‌کنم موضوع اخلاق انتخاباتی باید در مسئولان و گروه‌های سیاسی ساری و جاری باشد تا از تخریب همدیگر اجتناب ورزند و فرآیند انتخابات را به صورت دقیق اجرا کنند.

به نظر شما چطور می‌توان نقش احزاب را در انتخابات پررنگ کرد؟ آیا ضعف قانون داریم یا مشکل فرهنگ سیاسی؟

برداشتم این است اعتقاد چندانی به نظام حزبی وجود ندارد. چون نظام حزبی قوی قطعا انتظاراتی را ایجاد می‌کند که بخش‌هایی از نیروها چندان تمایلی به نظام حزبی ندارند. ما تجربه طولانی‌مدت از نظام حزبی نداشتیم که احزاب کاملا آزاد باشند و از ظرفیت‌های کامل برخوردار باشند. در واقع در برخی از مقاطع تاریخی فرصت‌هایی را به احزاب دادیم که این احزاب هم دچار بدکارکردی شدند. احزاب ما در مواردی بعضا موسمی، گروهی‌ و وابسته به فرد بودند که در ایام انتخابات بروز و ظهور کردند و بعد از انتخابات هم به فراموشی سپرده شدند. در این زمینه البته نیازمند فرهنگ‌سازی هستیم و در این ارتباط نهادهای متولی باید مسئولیت خود در حمایت از نظام‌های حزبی را بپذیرند. به نظر من نپذیرفتن نظام حزبی در درازمدت‌ می‌تواند مخاطراتی را حوزه مطالبات قومی و تنش‌ها و چالش‌های قومی ایجاد کند.

با توجه به معادلات جهانی، فکر می‌کنید انتخابات سال آینده در ایران از چه اهمیتی در تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی جهت تثبیت صلح برخوردار است؟

قطعا انتخاب مسئولانی که جهتگیری‌های معطوف به صلح و مصالح سیاسی داشته باشند و انتخاب نیروهایی که مخالف این فرآیند و روند هستند، تاثیرگذار است. در واقع انتخابات و صندوق رای فرصتی است برای افراد تا مطالبات و ملاحظات و گسترش فضای مفاهمه و مصالحه سیاسی و آشتی در سطوح مختلف پیگیری شود. ایجاد فضای تنش‌زدایی از سوی دولتمردانی که در راس کار قرار می‌گیرند در گسترش رویه‌های صلح‌خواهانه موثر است. این مساله اهمیت انتخابات در سال آتی را نشان خواهد داد. این‌که نیروهایی که بر سر کار خواهند آمد چه تعاملی با کشورهای منطقه و رقبای ما خواهند داشت تاثیر بسزایی در فرآیند صلح‌سازی در سطح منطقه ایفا می‌کند.