ستاره‌شناسی در قصر منجمان

همه چیز از یک آسمان‌نما شروع می‌شود؛ جایی که فعالیت پر کش و قوس‌اش در 20 سال گذشته خیلی‌ها را سر به هوا کرده است. آسمان‌نمای سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح که این روزها نسبت به سال‌های قبل به‌روزتر شده است، میعادگاه منجمان آماتوری است که قرار است در یک رقابت جامع که توانایی‌های علمی مختلف آنها را می‌سنجد، شرکت کنند. پس از برگزاری مراسم افتتاحیه شرکت‌کنندگان سوار اتوبوس می‌شوند. مقصد اول گرمسار است و بعد از آن کاروانسرای قصر بهرام در پارک ملی کویر. از گرمسار که گذر می‌کنیم، دیگر فقط بیابان است و بیابان است و بیابان؛ رفته‌رفته تراکم گیاهان کمتر می‌شود. تا چشم کار می‌کند زمین صاف و سیاهکوه در وسط کویر که در منتهی‌الیه افق جنوبی دیده می‌شود.

سفر به قصر بهرام

حدود 5/3 ساعت طول می‌کشد تا اتوبوس‌ها جاده خاکی کویری را با سرعت آرام بپیمایند؛ مسیری که در جای‌جای آن رد‌پای تاریخ را می‌توان دید: پایه‌های پل‌های قدیمی خراب شده، سنگفرش بسیار کهن و البته فسیل‌های آبزیانی که از میلیون‌ها سال پیش، وقتی کویر مرکزی ایران زیر آب بود، آنجا زندگی می‌کرده‌اند. جاده کاروانسرا پر است از دست‌انداز؛ مسافران بعضی جاها ناچارند از اتوبوس پیاده شوند، تا ماشین سبک‌تر بشود و در گذر از دست‌اندازهای کویری کف خودرو به زمین نخورد. ساعت 19 و 30 دقیقه است، گرگ و میش غروب، نسیمی خنک و آسمان پرستاره کویر. کاروانسرای قصر بهرام صدها سال است که همچون دژی محکم، نگین کویر مرکزی ایران به حساب می‌آید. این بنا که صدها سال میزبان کاروانیانی بوده است که از مسیر اصفهان عازم مشهد و فرح‌آباد و قرار گرفتن در جاده ابریشم بوده‌اند، حالا نزدیک به دو دهه است به قصر منجمان ایران تبدیل شده است. معماری فاخر، آسمان تاریک و پرستاره و سکوت کم‌نظیر. جایی که تا کیلومترها دورتر از آن خبری از آنتن تلفن همراه نیست، چه برسد به هر نشان دیگری از تمدن! مراقبت‌های سازمان حفاظت محیط زیست و میراث فرهنگی موجب شده تا قصر بهرام به سرنوشت کاروانسرای مرنجاب دچار نشود و همچنان بکر بماند. در سال‌های اخیر مرمت‌های زیادی در این بنا صورت گرفته، هر چند کار زیادی دارد تا نامش با وضع فعلی‌اش سنخیت پیدا کند و واقعا به یک قصر تبدیل شود.

رقابت آغاز می‌شود

70 شرکت‌کننده در رقابت که صبح در مراسم افتتاحیه توجیه شده بودند، به‌سرعت تلسکوپ‌های خود را به بام کاروانسرا می‌برند و پیش از تاریکی کامل در محل خود مستقر می‌کنند. رأس ساعت 9 بخش اول رقابت آغاز می‌شود. اولین بخش آزمون کتبی است که شرکت‌کنندگان برای پاسخ به بعضی پرسش‌های آن باید با چشم غیرمسلح رصد کنند و جواب را بنویسند. ده‌ها چراغ‌قوه‌ نور قرمز که برای نقشه‌خوانی و نوشتن در تاریکی شب نسبت به نور سفید ابزار مناسب‌تری به حساب می‌آیند، در سیاهی شب جلوه اسرارآمیزی به بام کاروانسرا بخشیده‌اند. حدود 5/2 ساعت این بخش از رقابت طول می‌کشد. در ضمن آزمون، شرکت‌کنندگان بخش عکاسی، کادرهای جذاب از فعالیت منجمان آماتور در زیر آسمان شب و در کنار تلسکوپ‌هایشان را به تصویر می‌کشند. داور بخش عکاسی می‌گوید، ملاک اصلی در انتخاب عکس برتر در استارکاپ ـ علاوه‌بر رعایت اصول فنی و هنری عکاسی ـ خلاقانه بودن عکس‌هاست. همین موضوع نیز موجب شده بود تا شرکت‌کنندگان دنبال سوژه‌های متنوعی باشند.

پس از صرف شام بخش دوم رقابت آغاز می‌شود. شرکت‌کنندگان باید حدود 30 جرم غیرستاره‌ای دشوار را در ژرفای آسمان پیدا کنند و به داوران رقابت نشان دهند. داوران نیز که عمدتا از میان مدرسان نجوم و مدال‌آوران المپیاد نجوم در سال‌های اخیر هستند، با دقت و وسواس هر چه بیشتر بر صحت عملکرد رصدگران نظارت و در صورت لزوم راهنمایی‌های لازم را به آنها ارائه می‌کنند. فضای بسیار عجیبی است، تاریکی و سکوت شب و زیبایی بی‌مانند ستاره‌های نوار راه‌شیری در آسمان یک سو است و هیجان و استرس شرکت‌کنندگانی که به عزم رقابت با یکدیگر راهی این مکان اسرارآمیز شده‌اند در سویی دیگر.

رقابت به پایان نزدیک می‌شود

عقربه‌های ساعت برای ما به‌کندی و برای شرکت‌کنندگان به‌سرعت می‌گذرد. آنهایی که در بامداد توانشان کاهش پیدا کرده گاهی در میان آزمون رصد خوابشان می‌برد. ابرها گهگاه بخش وسیعی از آسمان را می‌پوشانند و رصدگران از لابه‌لای فضاهای خالی میان ابرها کهکشان‌ها و سحابی‌های اعماق آسمان را رصد می‌کنند. با برآمدن سپیده دم کار به پایان می‌رسد. اندکی استراحت، صبحانه و حالا مراسم اختتامیه. داوران مشغول بررسی نتایج آزمون هستند و با هم بحث می‌کنند. صدای وز‌وز ملخ‌های پهپاد فیلمبردار شبکه پرس تی‌وی اعصاب همه را خرد کرده! منظره جالبی است: در کاروانسرایی که روزی شتر با کاروانش رفت و آمد می‌کرد، حالا پهپاد از ارتفاع بالا فیلمبرداری می‌کند!

سرانجام صحنه برای برگزاری مراسم اختتامیه و اعلام برندگان اهدای جام و جوایز آماده می‌شود. پس از تشریفات مرسوم و قدردانی از داوران و عوامل برگزاری، اسامی برندگان به انتخاب هیأت داوران اولین رقابت جامع منجمان آماتور ایران اعلام می‌شود:

نفر اول: محمدصالح تیمار از رودهن ـ برنده جام استارکاپ، لوح تقدیر و یک سکه بهار آزادی

نفر دوم: پرنیان همتی از اصفهان ـ برنده لوح تقدیر و نیم‌سکه بهار آزادی

نفر سوم: سیدمحمدطاها شیخ‌الاسلام از تهران ـ برنده لوح تقدیر و ربع‌سکه‌بهار‌آزادی

جایزه ربع‌سکه بخش عکاسی نیز همراه با لوح تقدیر به مجتبی مقدسی از زاهدان تعلق گرفت و از تلاش
فاطمه هاشمی‌نیاری در ثبت سوژه‌های متعدد و خلاقانه قدردانی شد.

ارزیابی استارکاپ

اگر حساب المپیاد نجوم را از رقابت‌های آماتوری جدا کنیم، می‌توان گفت که علاقه‌مندان به نجوم در ایران پیشتر شرکت در ماراتن مسیه، رقابت صوفی (با تمرکز بر توانایی‌ کار با ابزار رصدی) و مسابقه سراسری نجوم (با تمرکز بر توانایی‌های تئوری) را تجربه کرده بودند. فیلمنامه سینمایی «خیلی دور، خیلی نزدیک» نیز با الهام از ماراتن مسیه ایران نوشته شد. با این حال رقابتی که بتواند توانایی‌های علمی منجمان آماتور ایران را در طیف متنوع‌تری بسنجد تا امروز طراحی نشده و امسال انجمن نجوم ایران با همکاری مرکز نجوم آوااستار اقدام به طراحی رقابت ملی جدیدی کرد که بتواند توانایی‌های متنوع منجمان آماتور ایران را بسنجد.

سیدمصطفی امام، دبیر برگزاری نخستین دوره این رقابت‌ها در گفت‌وگو با جام‌جم هدف از برگزاری این رقابت را سنجش توانایی‌های متنوع منجمان آماتور در حوزه‌های مختلف علم نجوم عنوان کرد و گفت: وقتی خبر برگزاری چنین رقابتی منتشر می‌شود، دیگر علاقه‌مندان نیز تصمیم می‌گیرند بیشتر مطالعه کنند و خود را برای شرکت در رقابت سال آینده آماده کنند و فعالیت‌های علمی و عملی خود در حوزه نجوم را گسترش دهند.

نقطه قوت استارکاپ

سیدمصطفی امام با تاکید بر لزوم تداوم در برگزاری استارکاپ در سال‌های آینده، درباره نقطه قوت این رقابت نسبت به دیگر رقابت‌های نجومی تصریح کرد: سطح بالای علمی این رقابت نقطه قوت اصلی آن است. بهره‌گیری از داوران مجرب و سرشناس و ارائه سوالات استاندارد در حوزه‌های مختلف نجوم از مهم‌ترین ویژگی‌های این رقابت بود. آن هم در شرایطی که معمولا شرکت‌کنندگان در رقابت‌های مشابه نسبت به شیوه برگزاری و روش داوری انتقادهای فراوانی را مطرح می‌کردند، خوشبختانه دیدیم در این رقابت بیشتر شرکت‌کنندگان از فرم آزمون و عملکرد علمی داوران راضی بودند و بیشتر بچه‌ها طبق نظرسنجی سطح سوالات را مناسب ـ نه خیلی آسان و نه خیلی سخت‌ـ می‌دانستند. دبیر برگزاری اولین دوره استارکاپ در خصوص محل برگزاری این رقابت در سال‌های آینده، گفت: هنوز مشخص نیست که آیا استارکاپ سال آینده هم در قصر بهرام برگزار شود یا خیر. وی ضمن ابراز امیدواری برگزاری این رقابت در سال‌های آینده در مکانی با امکانات بیشتر نسبت به قصر بهرام، از تمام منجمان آماتور، دانش‌آموزان و دانشجویان علاقه‌مند به نجوم دعوت کرد تا در دوره‌های آینده این رقابت که در شهریور ماه هر سال برگزار می‌شود، ثبت‌نام و شرکت کنند.

رقابت، هیجان‌انگیز بود

محمدصالح تیمار، برنده جام نخستین رقابت جامع منجمان آماتور ایران (استارکاپ) در گفت‌وگو با جام‌جم درباره کیفیت برگزاری این رقابت می‌گوید: شیوه جدید و متنوع برگزاری این رقابت باعث هیجان‌انگیزتر بودن آن برای شرکت‌کنندگان شده بود و سطح دانش افراد را به چالش می‌کشید. محمدصالح تیمار 20 ساله، دانشجوی مهندسی برق در دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل و اهل رودهن است. او که از نعمت آسمان به نسبت پرستاره‌‌تری در مقایسه با شهرهای بزرگ در محل زندگی خود بهره‌مند است، می‌گوید: برای موفقیت‌ در این رقابت چند شب با تلسکوپ روی بام تمرین کرده است. برای این که بتواند از پس سوال‌های آزمون کتبی برآید نیز در چند شب‌ منتهی به برگزاری رقابت به یادداشت‌هایی که در ضمن مطالعه کتاب‌های نجومی برداشته بود مراجعه و آنها را مطالعه کرده است. وی امیدوار است در آینده بتواند علاوه‌بر ادامه تحصیل در رشته دانشگاهی خود، در زمینه ترویج علم از طریق نجوم به فعالیت‌های علمی خود ادامه دهد.

بهانه‌ای برای مطالعه بیشتر نجوم

مجتبی مقدسی که عکاس آسمان شب از استان سیستان و بلوچستان است، در اولین رقابت جامع منجمان آماتور ایران، جایزه بخش عکاسی را از آن خود کرد. وی در گفت‌وگو با جام‌جم هدف از عکاسی نجومی را به تصویر کشیدن زیبایی‌های آسمان شب برای مردمی توصیف می‌کند که ممکن است کمتر بخت دیدن آسمان تاریک را در زندگی ماشینی امروز پیدا کنند. او که در هر دو رده عکاسی و رقابت رصدی شرکت کرده بود، چهارجانبه بودن استارکاپ را بسیار جذاب ارزیابی کرد و گفت: وجود این رقابت‌ها موجب می‌شود تا دانش‌آموزان دوره راهنمایی و دبیرستان در زمینه نجوم به عنوان دروازه ورود به دنیای علم بیشتر مطالعه کنند و جذابیت‌های نجوم آنها را هر چه بیشتر شیفته دنیای علم کند. با این حال مقدسی از این که تعداد رقبای بخش عکاسی کم بود گلایه می‌کند و در عین حال امیدوار است در دوره‌های آینده بخش عکاسی استارکاپ با حضور عکاسان سرشناس بیشتری از سراسر ایران برگزار شود. مقدسی معتقد است طی مسیر طولانی کویر برای حضور در قصر بهرام با توجه به جذابیت‌های این مکان پرخاطره و زیبا کماکان ارزشمند است و امیدوار است سال‌های آینده نیز باز هم استارکاپ در قصر بهرام برگزار شود و بهانه‌ای باشد برای گردهم آمدن جمعی از علاقه‌مندترین شیفتگان آسمان شب.

کاظم کوکرم

دانش